Ογκώδες, αυστηρό και ταυτόχρονα εντυπωσιακό, το Καπνεργοστάσιο στην οδό Λένορμαν, στον αριθμό 218, δεσπόζει μέχρι σήμερα σε ένα τεράστιο οικοδομικό μπλοκ 19.000 τ.μ. Από εκεί βγήκαν τα φημισμένα Santé, ενώ ο χώρος αρκούσε για να συστεγάσει 25 καπνοβιομηχανίες. Οι έντονες εξωτερικές αποχρώσεις του, σε συνδυασμό με τη λιτή μοντερνιστική μορφολογία, του χαρίζουν μια σχεδόν μνημειακή παρουσία. Παρά την αίσθηση εγκατάλειψης που εκπέμπει σε τμήματά του, παραμένει σημείο αναφοράς για την πόλη και την ιστορική της μνήμη. Σήμερα, ένα τμήμα του στεγάζει τη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, ενώ οι υπόλοιποι χώροι περιμένουν μια νέα ζωή.

Διαβάστε ακόμη: Από το 1933 έως σήμερα: Το κτίριο ΚΕΡΑΝΗ γράφει νέο κεφάλαιο στην ιστορία του Πειραιά

Η μνήμη στους τοίχους

Για τον σύγχρονο επισκέπτη είναι δύσκολο να φανταστεί, περπατώντας πάνω στα καλογυαλισμένα μάρμαρα, το φορτισμένο παρελθόν του κτιρίου. Εδώ συνυπήρξαν οι καπνεργάτες που εργάζονταν ακατάπαυστα, στρατιώτες, πρόσφυγες, ακόμα και κρατούμενοι. Οι αίθουσες που σήμερα μοιάζουν άδειες και αχανείς, κάποτε αντηχούσαν από τον βόμβο των μηχανών και τις φωνές εκατοντάδων εργατών. Κι όμως, η μυρωδιά του καπνού που έχει ποτίσει τους τοίχους και τα πατώματα διατηρεί μια σχεδόν απτή σύνδεση με το χθες.

Διαβάστε ακόμη: Καινούργια ζωή: 3 ξενοδοχεία στο κέντρο της Αθήνας με συναρπαστική ιστορία

Τα απομεινάρια μιας βιομηχανίας

Στους χώρους του ισογείου και των υπογείων, παραμένουν ακόμα μηχανήματα, πρέσες, κοπτικές συσκευές και πλάστιγγες, σαν να εγκαταλείφθηκαν ξαφνικά. Ξύλινες φόρμες πούρων, πακέτα τσιγάρων που δεν κυκλοφόρησαν ποτέ, φορολογικές ταινίες και ξεθωριασμένες αφίσες συνθέτουν μια εικονογραφία της εποχής που η καπνοβιομηχανία αποτελούσε έναν από τους πιο δυναμικούς κλάδους της χώρας. Ακόμη και τα αρχεία της Εφορίας Καπνού, στοιβαγμένα και σκονισμένα, θυμίζουν πως το Καπνεργοστάσιο δεν υπήρξε μόνο τόπος παραγωγής αλλά και φορολογικού ελέγχου.

Από την ακμή στην παρακμή

Η απόφαση για την κατασκευή του Καπνεργοστασίου στη Λένορμαν λήφθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1920, σε μια περίοδο που η καπνοβιομηχανία ανθούσε και το κράτος αναζητούσε νέες μεθόδους ελέγχου της παραγωγής. Το οικόπεδο αγοράστηκε το 1927 και το έργο ανέλαβαν οι πολιτικοί μηχανικοί Παύλος Αθανασάκης και Αντώνης Λιγδόπουλος. Το κτίριο ολοκληρώθηκε το 1930, αντικαθιστώντας το παλαιότερο καπνεργοστάσιο της οδού Αριστοτέλους, που είχε καταστραφεί από πυρκαγιά.

Η αρχιτεκτονική του αντανακλούσε το πνεύμα του μοντερνισμού: καθαρές γραμμές, συμμετρία και έμφαση στη λειτουργικότητα. Οι τέσσερις πτέρυγες οργανώθηκαν γύρω από ένα μεγάλο αίθριο, ενώ τα πατάρια και οι ευρύχωρες αίθουσες εξυπηρετούσαν την παραγωγή. Στο ισόγειο γινόταν η κοπή και η συσκευασία καπνού, στον όροφο η παραγωγή τσιγάρων και πούρων, ενώ τα υπόγεια φιλοξενούσαν αποθήκες καπνού.
Παρά την αρχική δυναμική του, ήδη από τη δεκαετία του ’30 η χρήση του περιορίστηκε, καθώς τα ιδιωτικά καπνεργοστάσια και οι μηχανοποιημένες μέθοδοι έκαναν το δημόσιο κτίριο λιγότερο αναγκαίο.

Πολεμικές και κοινωνικές διαδρομές

Μόνο 8χρόνια δούλεψε εξ ολοκλήρου για τον καπνό, ενώ από το 1938 και για τα επόμενα σχεδόν 30 χρόνια, το ένα τέταρτο του κτιρίου παραχωρήθηκε στη Στρατιωτική Υπηρεσία Αθηνών. Κατά καιρούς φιλοξένησε στρατιωτικές υπηρεσίες, στρατιωτικές φυλακές, ακόμα και πρόσφυγες που έφτασαν από τη Ρουμανία στις αρχές της δεκαετίας του ’50.

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής και των Δεκεμβριανών υπέστη λεηλασίες και βομβαρδισμούς, όμως γρήγορα αποκαταστάθηκε. Μετά τον πόλεμο, στεγάστηκαν εκεί διάφορες δημόσιες υπηρεσίες, γεγονός που αλλοίωσε τον βιομηχανικό χαρακτήρα του αλλά του εξασφάλισε τη διατήρησή του σε καλή κατάσταση. Η τελευταία καπνοβιομηχανία αποχώρησε το 1990.

Από το παρελθόν στο μέλλον

Το 1989 το Καπνεργοστάσιο κηρύχθηκε ιστορικό διατηρητέο μνημείο, όχι μόνο για την αρχιτεκτονική του αξία αλλά και για τον πλούτο του μηχανολογικού εξοπλισμού που σώζεται in situ. Από το 2000 ξεκίνησαν εκτεταμένες εργασίες αποκατάστασης από τη Βουλή των Ελλήνων, με στόχο τη μερική επαναχρησιοποιήση του χώρου.

Σήμερα, αποτελεί ίσως τον καλύτερο εκθεσιακό χώρο της Αθήνας, με το μοναδικό αίθριο που λούζεται στο φως. Τμήματά του παραμένουν ανεκμετάλλευτα, η προοπτική μιας ολοκληρωμένης αξιοποίησης εξακολουθεί να είναι ανοιχτή. Το Καπνεργοστάσιο της Λένορμαν αποτελεί όχι μόνο ένα δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής αλλά και μια πυκνή καταγραφή της ιστορίας του 20ού αιώνα στην Αθήνα: της εργασίας, του πολέμου, της προσφυγιάς και της διαρκούς μεταμόρφωσης της πόλης.

Τι νέο παρουσιάζει ο χώρος

Από τις 9 έως τις 12 Οκτωβρίου, το Καπνεργοστάσιο (Λένορμαν 218) θα φιλοξενήσει για δεύτερη χρονιά το Platforms Project 2025 – Independent Art Fair, τη διεθνή φουάρ που εδώ και 13 χρόνια αναδεικνύει την ανεξάρτητη εικαστική σκηνή. Με ελεύθερη είσοδο και ένα πολυδιάστατο πρόγραμμα εκδηλώσεων, η διοργάνωση φέρνει στην Αθήνα περισσότερες από 65 πλατφόρμες τέχνης και πάνω από 900 καλλιτέχνες από 25 χώρες.

Το Platforms Project έχει καταφέρει να εξελιχθεί σε σημείο αναφοράς για την καταγραφή και την προώθηση των πιο σύγχρονων και πρωτοποριακών καλλιτεχνικών τάσεων. Στόχος του είναι να καλλιεργεί γέφυρες επικοινωνίας ανάμεσα σε καλλιτέχνες, θεωρητικούς, επιμελητές και κοινό, δημιουργώντας ένα παγκόσμιο δίκτυο συνεργασίας.
Στη διεύθυνση βρίσκονται οι Άρτεμις Ποταμιάνου και Μιχάλης Αργυρού, με την καλλιτεχνική επιμέλεια για το 2025 να ανήκει στην Άρτεμις Ποταμιάνου.

Τέσσερις ημέρες γεμάτες δράση
Η φουάρ δεν περιορίζεται μόνο στις εκθέσεις: περιλαμβάνει ημερίδες, παρουσιάσεις, συζητήσεις, περφόρμανς, εργαστήρια και ξεναγήσεις, δίνοντας την αίσθηση μιας ζωντανής κοινότητας όπου η τέχνη συναντά τον διάλογο και τη συμμετοχή. Ο χώρος του Καπνεργοστασίου παραχωρείται από τη Βουλή των Ελλήνων με στόχο να ενισχυθεί η πρόσβαση του κοινού στη σύγχρονη δημιουργία. Επιδίωξη του Platforms Project είναι να αποτελέσει τον πυρήνα δημιουργίας και καταγραφής των πρωτοποριακών τάσεων στη τέχνη και την ανάπτυξη σχέσεων μεταξύ των πλατφορμών-καλλιτεχνικών ομάδων. Έτσι το Platforms Project έχει δημιουργήσει μέσα στα δεκατρία χρόνια λειτουργίας του, ένα παγκόσμιο network από ανεξάρτητες καλλιτεχνικές ομάδες και χώρους σε άμεση επικοινωνία μεταξύ τους.

Στο Platforms Project 2025 θα συμμετέχουν 65 εικαστικές πλατφόρμες με περισσότερους από 900 καλλιτέχνες επεκτείνοντας το παγκόσμιο δίκτυο που οικοδομείται και επικοινωνεί τα τελευταία δώδεκα χρόνια. Θα δώσουν το «παρών» καλλιτεχνικές ομάδες από Ελλάδα, ΗΠΑ, Ισπανία, Πολωνία, Ολλανδία, Σουηδία, Ηνωμένο Βασίλειο, Γαλλία, Λίβανο, Τουρκία, Κύπρο, Γερμανία, Ουκρανία, Πορτογαλία, Ιρλανδία, Ινδία, Πακιστάν, Τσεχία, Ρωσία, Ιταλία, Αρμενία, Φινλανδία, Λετονία, Κολομβία και Σιγκαπούρη, διαμορφώνοντας ένα πλούσιο μωσαϊκό ιδεών και καλλιτεχνικών προσεγγίσεων.

Ορισμένα από τα συμμετέχοντα ονόματα: AC Institute (ΗΠΑ), adARTes (Ελλάδα), Art For Earth 22 (Ελλάδα), ARTÁGORA (Ισπανία), Athens Street Art Festival (Ελλάδα, Γαλλία, Ισπανία, ΗΠΑ), AXIONART (Ελλάδα, Γερμανία, Φινλανδία, Ιταλία, Σιγκαπούρη), Bureau d’Art et de Recherche (Γαλλία), Carrying home on our backs (Ινδία, Ηνωμένο Βασίλειο, Λίβανος, Πακιστάν), JS Gallery by IMC (Ελλάδα, Τσεχία, ΗΠΑ, Ηνωμένο Βασίλειο, Ρωσία, Ιταλία, Αρμενία, Γερμανία, Φινλανδία, Ισπανία, Λετονία) και πολλές ακόμη.

Info

Εγκαίνια: Πέμπτη 9 Οκτωβρίου 2025, 18.00 – 22.30

Διάρκεια: 10 – 12 Οκτωβρίου 2025

Ώρες λειτουργίας:

Πέμπτη 9/10: 18.00 – 22.30

Παρασκευή 10/10 έως Κυριακή 12/10: 12.00 – 21.00

Χώρος: Καπνεργοστάσιο, Λένορμαν 218, 104 43

Photo credits: @ neongreece/IG – @hellenicparliamentlibrary/IG