Αν η απορία σας μοιάζει λίγο αφελής, δεν είναι. Το ερώτημα έχει απασχολήσει ιστορικούς, ανθρωπολόγους και γενετιστές. Και παρά το γεγονός πως δεν διαθέτουμε άμεσες αποδείξεις, οι ενδείξεις από την τέχνη, τη λογοτεχνία και τις σύγχρονες γονιδιακές μελέτες μάς επιτρέπουν να σχηματίσουμε μια εικόνα. Οι περισσότερες πηγές συγκλίνουν σε μια βασική παρατήρηση. Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν κυρίως μεσογειακά χαρακτηριστικά, όπου το σκούρο χρώμα μαλλιών κυριαρχούσε, ενώ ανοιχτότερες αποχρώσεις υπήρχαν, αλλά σε μικρότερο ποσοστό.

Ο μύθος των ‘ξανθών Πρωτοελλήνων’

Πριν γράψουμε οτιδήποτε άλλο, να ξεκαθαρίσουμε μια παρανόηση. Η ιδέα ότι οι αρχαίοι Έλληνες ήταν στην πλειονότητά είχαν ξανθό χρώμα μαλλιών είναι μεταγενέστερος μύθος, τον οποίο ενίσχυσε η ναζιστική προπαγάνδα του 20ού αιώνα. Οι ναζί προσπάθησαν να συνδέσουν τους αρχαίους Έλληνες με τη «βόρεια» φυλετική καταγωγή για ιδεολογικούς λόγους. Οι επιστημονικές και ιστορικές πηγές όμως καταρρίπτουν αυτή την άποψη: οι αρχαίοι Έλληνες ήταν, όπως και οι σύγχρονοι, κυρίως μεσογειακού τύπου.

Μπορείτε να διαβάσετε επίσης: Μακιγιάζ στα ’40s: Μια πράξη σιωπηλής δύναμης

Οι αρχαίοι Έλληνες δεν αποτελούσαν έναν ενιαίο λαό. Ίωνες, Δωριείς, Αιολείς και Αχαιοί είχαν διαφορετικές ρίζες και εγκαταστάθηκαν σε διαφορετικές περιοχές του ελλαδικού και μικρασιατικού χώρου. Οι Δωριείς πήγαν κυρίως στη νότια Ελλάδα, την Κρήτη και τη Μακεδονία, οι Ίωνες κατέλαβαν την κεντρική Ελλάδα και τα παράλια της Ιωνίας, ενώ οι Αιολείς ζούσαν στη Θεσσαλία και σε νησιά του Αιγαίου. Οι γεωγραφικές αυτές διαφοροποιήσεις οδήγησαν με τον χρόνο σε μικρές γενετικές διαφορές, χωρίς όμως να διαμορφώσουν ριζικά διαφορετική εξωτερική εμφάνιση ανάμεσα στις φυλές.

Γενετικές έρευνες: Χρώμα μαλλιών και μεσογειακή ταυτότητα

Σύγχρονες γονιδιακές μελέτες έχουν δείξει ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν κυρίως μεσογειακή καταγωγή. Σημαντική έρευνα (2017) για τους Μινωίτες και τους Μυκηναίους έδειξε ότι οι δύο αυτοί πληθυσμοί είχαν κοινή καταγωγή από τους πρώιμους αγρότες της Ανατολίας, με επιρροές από Καύκασο και Ανατολή. Οι Μυκηναίοι είχαν και ένα μικρό περίπου 10–15% βορείου τύπου γενετικό υπόβαθρο, αλλά αυτό δεν άλλαξε την κυρίαρχη μεσογειακή εμφάνιση. Πιο πρόσφατες πηγές τονίζουν ότι υπάρχει πολύ υψηλό ποσοστό γενετικής συνέχειας ανάμεσα σε αρχαίους Μυκηναίους / Μινωίτες και τους σύγχρονους Έλληνες. Σύμφωνα με αυτούς, οι σύγχρονοι Έλληνες «κουβαλούν» ένα πολύ μεγάλο μέρος (π.χ. 70‑80%) των γενετικών στοιχείων των αρχαίων Μυκηναίων, κάτι που υποστηρίζει ότι η γενετική ταυτότητα παραμένει σταθερή σε βάθος χιλιάδων ετών. Αυτό δεν αποκλείει μικρές επιρροές από μεταγενέστερες μεταναστεύσεις, αλλά αυτές δεν “διέγραψαν” την βασική γενετική βάση.

Μελέτη του 2022 (L. J. Reitsema κ.ά.) εξέτασε το γενετικό προφίλ στρατιωτών από τον 5ο αιώνα π.Χ. και βρήκε ότι δεν ήταν ομοιογενείς. Yπήρχε γενετική ποικιλία, κάτι που δείχνει ότι οι αρχαίες ελληνικές πόλεις δέχονταν άτομα από διάφορες περιοχές. Αυτό υποδεικνύει ότι οι στρατιώτες ίσως να είχαν έρθει από διαφορετικούς γεωγραφικούς πληθυσμούς, κάτι που μπορεί να επηρεάζει και τα φυσικά χαρακτηριστικά, όπως το χρώμα των μαλλιών, έστω και αν δεν υπάρχει άμεση φαινοτυπική περιγραφή. Αυτό, προφανώς, δεν σημαίνει απαραιτήτως ότι η πλειονότητα των αρχαίων Ελλήνων είχε “ξένα” γονίδια, αλλά ότι υπήρχε κινητικότητα και ανάμιξη.

Τέλος, υπάρχει μια σημαντική μελέτη του 2023 (E. Skourtanioti κ.ά.) η οποία ανέλυσε γενετικά δεδομένα από 102 αρχαία άτομα σε Κρήτη, ηπειρωτική Ελλάδα και νησιά του Αιγαίου, καλύπτοντας περιόδους από τη νεολιθική μέχρι την εποχή του Χαλκού. Η έρευνα δείχνει ότι υπήρξε «ανατολική» γενετική εισροή (κυρίως από ανατολική Ανατολία) κατά τα τέλη της Νεολιθικής εποχής και τις αρχές της εποχής του Χαλκού. Επίσης, διαπίστωσαν υψηλό βαθμό ενδογαμίας (συγγενικοί γάμοι) σε κάποιες περιοχές, κάτι αρκετά ασυνήθιστο σε παγκόσμια κλίμακα για αρχαίες κοινότητες. Αυτό σημαίνει ότι οι κοινωνικές πρακτικές ενίσχυσαν τη γενετική συνέχεια και περιόρισαν την εισαγωγή “εξωτερικών” γενετικών στοιχείων.

Τι δείχνει η τέχνη των αρχαίων Ελλήνων

Η αρχαία ελληνική τέχνη αποτελεί πολύτιμη πηγή. Αγγεία, τοιχογραφίες και γλυπτά απεικονίζουν τους ανθρώπους κυρίως με μαύρα και καστανά μαλλιά. Οι ξανθές μορφές υπάρχουν αλλά είναι σχετικά σπάνιες και συνήθως συνδέονται με μυθολογικές, ηρωικές ή ξεχωριστές φιγούρες. Ωστόσο, ακόμη και όταν η απεικόνιση είναι για άτομα με ανοιχτότερα χρώματα, τα χαρακτηριστικά παραμένουν στο πλαίσιο του μεσογειακού τύπου. Μέτριο έως σκούρο δέρμα και αρμονική σωματική διάπλαση.

Χρώμα μαλλιών στη μυκηναϊκή και κλασική περίοδο

Οι τοιχογραφίες της Μυκηναϊκής περιόδου παρουσιάζουν κάποια ποικιλία στις αποχρώσεις των μαλλιών. Η πλειονότητα των μορφών έχει σκούρα μαλλιά, αλλά υπάρχουν και παραδείγματα ανοιχτότερων χρωμάτων, όπως κόκκινα ή ξανθά. Αυτό δεν αναιρεί τον βασικό μεσογειακό χαρακτήρα του πληθυσμού. Απλώς δείχνει πως υπήρχε μια φυσιολογική γενετική ποικιλία. Στην Κλασική εποχή, αγγεία και γλυπτά συνεχίζουν να δείχνουν την κυριαρχία των σκούρων μαλλιών. Παράλληλα, αρχαίοι συγγραφείς καταγράφουν άτομα με ανοιχτότερα χρώματα, όπως ο Μέγας Αλέξανδρος, τον οποίο ορισμένες πηγές περιγράφουν ως ξανθό.

Ομηρική λογοτεχνία και μυθολογία

Στην «Ιλιάδα», ο Όμηρος κάνει αναφορά σε φυλές όπως οι Αβαντίνοι, περιγράφοντάς τους ως «μακρόκομους και μαυρομάλληδες». Ωστόσο, αναφέρει και ήρωες όπως ο Αχιλλέας και ο Μενέλαος ως «ξανθούς». Για να μιλήσουμε κάπως γενικότερα, τα ξανθά μαλλιά στη μυθολογία συχνά συνδέονται με θεϊκές ποιότητες. Η περιγραφή του Απόλλωνα, για παράδειγμα, είναι με «χρυσά» μαλλιά, σύμβολο φωτός και ομορφιάς. Ωστόσο, αυτή πιθανότατα αποτελεί περισσότερο ποιητική μεταφορά, παρά βιολογική περιγραφή.

Σε κάθε περίπτωση, το συμπέρασμα είναι μάλλον ξεκάθαρο. Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν τόσο μεσογειακοί όσο και οι σύγχρονοι.

Photo credit: Istock