Υπήρξε κάποτε εργαλείο εξουσίας, ενίοτε αντικείμενο τελετουργικής σημασίας, άλλοτε μέσο φλερτ ή κοινωνικής απόστασης, εκτός από την απόλυτα πρακτική της χρήση: τη δροσιά. Η βεντάλια, με τις εύθραυστες πτυχώσεις της και την εφήμερη κίνησή της, αποκαλύπτει μια ιστορία που εκτείνεται στους αιώνες και παραμένει ανοιχτή στην ερμηνεία.

Άνδρας υπηρέτης που χρησιμοποιεί βεντάλια για να δροσίσει το φαγητό ή να ανάψει φωτιά. Ζωγραφισμένο ξύλο, Αίγυπτος, μεταξύ 2200 και 1800 π.Χ. Photo credit: © The Trustees of the British Museum

Αφετηρία σε Ανατολή και Δύση

Η παρουσία της εντοπίζεται σε αρχαίους πολιτισμούς όπως η Αίγυπτος, η Κίνα, η Ινδία και η Ελλάδα. Εκεί, οι βεντάλιες δεν αποτελούσαν προσωπικά αξεσουάρ αλλά ενδείξεις κύρους, κρατημένες από υπηρέτες, φτιαγμένες με φτερά ή φύλλα, αποσκοπούσαν στη δημιουργία αέρα, αλλά ταυτόχρονα συμβόλιζαν την ισχύ.
Αρχαία κείμενα δείχνουν πως η βεντάλια χρησιμοποιούνταν στην αρχαία Ελλάδα τουλάχιστον από τον 4ο αιώνα π.Χ. και ήταν γνωστή με το όνομα ῥιπίς (rhipis). Η πρακτικότητα συνυπήρχε με το τελετουργικό, ενώ τα υλικά και η χρήση τους αποκάλυπταν το κοινωνικό προφίλ των κατόχων τους.

Βεντάλια 1739.

Η άφιξη στην Ευρώπη

Στην Ευρώπη, η βεντάλια έφτασε τον 12ο αιώνα μέσω των εμπορικών διαδρομών και της πολιτισμικής ώσμωσης Ανατολής και Δύσης. Τον 17ο αιώνα, η πτυσσόμενη βεντάλια εισήχθησε από την Ιαπωνία. Έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής στην Ισπανία, όπου οι χορεύτριες φλαμένκο την χρησιμοποίησαν στον τελετουργικό χορό τους.
Στην Ιταλία και κατόπιν στη Γαλλία, απόκτησε νέα ταυτότητα: μετατράπηκε σε σημείο αναφοράς της αριστοκρατικής εμφάνισης. Η Αικατερίνη των Μεδίκων συγκαταλέγεται στις πρώτες που την καθιέρωσαν στους αυλικούς κύκλους, εγκαινιάζοντας την εποχή όπου η βεντάλια δεν συμπλήρωνε απλώς την αμφίεση, την σχολίαζε.

Duvelleroy – Θησαυροί της Βεντάλιας, Παριζιάνικη Υψηλή Ραπτική της Marie-Clémence Barbé-Conti. Πρόλογος: Christian Lacroix Ένα υπέροχο βιβλίο που κυκλοφόρησε πρόσφατα, αφηγείται την ιστορία του παριζιάνικου οίκου Duvelleroy, που γεννήθηκε το 1827 με ένα όνειρο: να επαναφέρει τη βεντάλια στα χέρια των γυναικών.

Η χρυσή εποχή της πτυσσόμενης βεντάλιας

Η είσοδος της πτυσσόμενης εκδοχής, πιθανότατα ιαπωνικής προέλευσης, στην ευρωπαϊκή αγορά γύρω στον 16ο αιώνα άλλαξε τα δεδομένα. Στο Παρίσι δημιουργήθηκε μια εξειδικευμένη τάξη τεχνιτών, οι éventaillistes, που υιοθέτησαν την υψηλή αισθητική και μετέτρεψαν τις βεντάλιες σε μικρούς φορητούς πίνακες. Φίλντισι, ταρταρούγα, δαντέλα, πέρλες και μικρογραφίες με βιβλικές ή μυθολογικές αναφορές συνέθεταν ένα αντικείμενο περισσότερο για να το κοιτά κανείς παρά να το χρησιμοποιεί. Σε αυτόν τον μικρό καμβά, η κοινωνική τάξη επικοινωνούσε και το προσωπικό γούστο απόκτησε υλική υπόσταση.

Βεντάλια 1920.

Η βεντάλια ως πολιτισμικός καθρέφτης

Στον 18ο αιώνα, η βεντάλια λειτουργούσε ως αντανάκλαση του zeitgeist: απεικόνιζε ιστορικά γεγονότα, διέδιδε απόψεις και επέτρεπε στις γυναίκες της εποχής να δηλώσουν παρουσία, όχι απαραίτητα με λόγια. Η εκλαΐκευση του αντικειμένου συνοδεύτηκε από τη μαζική παραγωγή,  βεντάλιες-σουβενίρ, προωθητικά δώρα. Ταυτόχρονα, παρέμειναν παρούσες οι εκλεπτυσμένες εκδοχές της, ως ενθύμια ή κομμάτια συλλογών.

Φυλλάδιο που εξηγεί τις μυστικές χειρονομίες με τις οποίες μπορούσε κανείς να δηλώσει διακριτικά συναισθήματα με τη βεντάλια, όπως «Σ’ αγαπώ» περνώντας τη βεντάλια στο μάγουλο ή «Ακολούθησέ με» κρατώντας τη μπροστά από το πρόσωπο με το δεξί χέρι.

Μια γλώσσα χωρίς λέξεις

Στην εποχή της αυστηρής εθιμοτυπίας, η βεντάλια εξελίχθηκε σε εργαλείο μη λεκτικής επικοινωνίας. Ένα άνοιγμα, μια περιστροφή, μια πτώση του καρπού, μπορούσαν να σημαίνουν πολλά και να γίνουν αντιληπτά μόνο από τους μυημένους. Το λεγόμενο «λεξικό της βεντάλιας» υπήρξε πραγματικό κοινωνικό φαινόμενο, επιτρέποντας στις γυναίκες έναν κώδικα συναισθηματικής έκφρασης, υπό το βλέμμα μιας κοινωνίας που απαιτούσε σιωπή.

Με την αλλαγή των ενδυματολογικών και κοινωνικών συνηθειών στον 19ο και 20ό αιώνα, η ανάγκη για βεντάλια μειώθηκε. Η χρήση της υποχώρησε, όχι όμως και η παρουσία της. Επιβίωσε σε μορφή διακοσμητική, συλλεκτική ή εννοιολογική. Από τις ντίβες του φλαμένκο μέχρι τις ιαπωνικές τελετές, και από τις παραστάσεις όπερας μέχρι τις πασαρέλες, η βεντάλια διατήρησε μια ιδιότυπη αθανασία.

Karl Lagerfeld: Από την απομάκρυνση του καπνού σε statement item

Η σύγχρονη μόδα δεν αγνόησε ποτέ την ιδιαιτερότητα της βεντάλιας. Ο Karl Lagerfeld, για παράδειγμα, την επανέφερε ως στιλιστική υπογραφή, σχεδόν σαν επέκταση του χαρακτήρα του. Κρατώντας τη με θεατρικότητα, εισήγαγε μια νέα ανάγνωση: ανάμεσα στο αξεσουάρ και την περφόρμανς, ανάμεσα στην ειρωνεία και την αυτονομία του στιλ. Στο Παρίσι της δεκαετίας του ’70, η δημόσια εικόνα του Lagerfeld ήταν προσεκτικά μελετημένη, και η ανάγκη του να τραβάει την προσοχή περνούσε μέσα τα αξεσουάρ. Γάντια, δαχτυλίδια, μονόκλ. Την ίδια περίοδο, μετά από μια γνωριμία με τον Andy Warhol, τον απόλυτο μάστορα της διαχείρισης εικόνας, ο Karl άρχισε να κρατάει μαζί του μια ιαπωνική βεντάλια για τις επόμενες τρεις δεκαετίες, την οποία άνοιγε θεατρικά, κάθε φορά που αστράφταν τα φλας των φωτογράφων. Αν και ξεκίνησε για να απομακρύνει τον καπνό των τσιγάρων στα κλαμπ της δεκαετίας του 70 και του 80, ωστόσο η βεντάλια ήταν το item που ταυτίστηκε περισσότερο από ποτέ με τον Karl Lagerfeld.

Σήμερα, σε μια εποχή υπερπληροφόρησης και ταχύτητας, η βεντάλια αποκτά νέο νόημα. Για εσάς που εκτιμάτε το άυλο βάρος της λεπτομέρειας, την αρετή της χειροποίητης αισθητικής και την ισχύ του υπαινιγμού, η βεντάλια παραμένει κίνηση, γλώσσα, και δήλωση.

Photo credits: www.thefanmuseum.org.uk /@duvelleroy/IG /@karllagerfeld /IG /Getty Images