Γιατί είμαστε τόσο εμμονικοί με τα φαντάσματα;

Φαντάσματα: Η γοητεία του υπερφυσικού μέσα στην τέχνη και την ψυχολογία.

01 Οκτωβρίου 25 | 09:13

Τα φαντάσματα μας γοητεύουν και μας τρομάζουν εδώ και αιώνες. Από τα παιδικά παραμύθια με το λευκό σεντόνι και τις τρύπες για μάτια έως τη ρομαντική και γοτθική τέχνη, την φωτογραφία πνευμάτων, τα ουίτζα και την ποπ κουλτούρα με τον Patrick Swayze, η γοητεία τους είναι αδιαμφισβήτητη. Το ερώτημα για το πού πηγαίνουμε όταν πεθαίνουμε, αν πηγαίνουμε κάπου, αποτελεί θεμέλιο του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος, μια αέναη αναζήτηση που ενώνει ψυχολογία, πίστη και τέχνη.

Photo credit: Denis Pellerin

Διαβάστε ακόμη: Γιατί δεν θυμάμαι τα όνειρά μου; Τι λένε οι νευροεπιστήμονες

Στο Kunstmuseum Basel, η έκθεση Ghosts: Visualizing the Supernatural μας καλεί να εξετάσουμε αυτή τη βαθιά ανθρώπινη εμμονή. Μέσα από έργα που καλύπτουν πάνω από 250 χρόνια δημιουργίας, η έκθεση προσφέρει μια πλούσια, εκλεκτική οπτική ιστορία των φαντασμάτων και του υπερφυσικού. Στον δυτικό κόσμο, τα φαντάσματα συνδέθηκαν άρρηκτα με την ψυχολογία και την επιστήμη, αποτέλεσαν έμπνευση για καλλιτέχνες, πολιτικά σύμβολα ή ακόμη και σημάδι ψυχικών τραυμάτων, διαπερνώντας μέσα και μορφές έκφρασης.

Διαβάστε ακόμη: Luis Buñuel: Η τελευταία μου πνοή

Πες στη μητέρα μου να μην ανησυχεί (ii), Ryan Gander, 2012 (Photo credit: Privatsammlung UK – Ken Adlard)

«Ανεξαρτήτως αν πιστεύετε στην ύπαρξή τους ή όχι, τα φαντάσματα είναι συναρπαστικά», λέει η Eva Reifert, επιμελήτρια 19ου και σύγχρονης τέχνης στο Kunstmuseum Basel. «Με τον χρόνο άλλαξαν και προσαρμόστηκαν σε κάθε εποχή, αντιπροσωπεύοντας πάντα τις σκοτεινές πτυχές της ύπαρξής μας. Δεν ανήκουν πλήρως στο φως ούτε εντελώς στο σκοτάδι, είναι όντα του ενδιάμεσου. Για μεγάλο διάστημα ήταν σοβαρά, τρομακτικά και επιβλητικά, επειδή συνδέονταν στενά με τους νεκρούς και την παρουσία τους ανάμεσά μας, ιδίως όταν υπήρχε χρέος να εξοφληθεί ή πράξη βίας να μείνει ατιμώρητη».

Στη σύγχρονη εποχή, τα φαντάσματα έχουν γίνει περισσότερο καθρέφτες της κοινωνίας. Από το χιουμοριστικό και ειρωνικό έως το ελαφρώς ανήσυχο, αντικατοπτρίζουν τους φόβους μας και την αβεβαιότητα του μέλλοντος. Ωστόσο, η σχέση τους με την ψυχολογία ξεκίνησε ήδη τον 19ο αιώνα, φανερώνοντας τις κρυφές πτυχές της ανθρώπινης ψυχής. Με την εφεύρεση της φωτογραφίας το 1830, η «φωτογραφία πνευμάτων» αποκάλυπτε λεπτές, αιθέρια μορφές στα άκρα του κάδρου και αργότερα τα φαντάσματα αναπαριστούνταν να μοιάζουν με ζωντανούς ανθρώπους.

Φωτογραφία πνεύματος, Staveley Bulford, 1921. Image credit: Collection of The College of Psychic Studies, London – The College of Psychic Studies, London

Η επιμελήτρια Eva Reifert επισημαίνει την τεράστια ποικιλία εικονογραφικών στοιχείων που αναπτύχθηκαν για να δείξουν τη μεταβατική φύση των φαντασμάτων: «Σύννεφα, καπνός, σκάλες, πέπλα και σεντόνια, διαφάνεια, τρεμόπαιγμα φωτός – καλλιτέχνες, φωτογράφοι και κινηματογραφιστές έπαιξαν με αυτά τα στοιχεία, ενισχύοντας την αίσθηση της μεταβλητής τους φύσης. Το πιο ενδιαφέρον, όμως, είναι όταν τα φαντάσματα μοιάζουν όπως στη ζωή τους, και αλλάζει μόνο η ατμόσφαιρα γύρω τους. Το φάντασμα του πατέρα του Άμλετ αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα: όπως περιγράφει ο Horatio, μοιάζει ακριβώς με τον βασιλιά Hamlet, ντυμένος με πλήρη πανοπλία».

H αφίσα της έκθεσης

Τι περιλαμβάνει η έκθεση;

Η έκθεση περιλαμβάνει ιστορικά έργα, όπως The Haunted Lane (Λονδίνο, 1875), πειραματικές φωτογραφίες του Albert Freiherr von Schrenck-Notzing και της Juliette Alexandre-Bisson (1912), αλλά και σύγχρονα έργα όπως το Tell my mother not to worry (ii) του Ryan Gander (2012), το Me as a Ghost της Gillian Wearing (2015) και το All of Us της Angela Deane (2025). Παράλληλα, φωτογραφίες πνευμάτων από το 1921 προσφέρουν μια σπάνια ματιά στην ιστορική τεχνική και αισθητική της εποχής.

Το μέντιουμ Eva C. (γνωστή και ως Marthe Béraud) με μια παντόφλα στο κεφάλι της και μια φωτεινή οπτασία ανάμεσα στα χέρια της, Albert Freiherr von Schrenck-Notzing· Juliette Alexandre-Bisson, 17 Μαΐου 1912 (Photo credit: Institut für Grenzgebiete der Psychologie und Psychohygiene, Freiburg i. Br.)

Τελικά, τα φαντάσματα μας λένε περισσότερα για τους ζωντανούς παρά για τους νεκρούς. Χαρτογραφούν το εύρος των συναισθημάτων και τα ηθικά αδιέξοδα στα οποία μπορεί να βρεθεί ένας άνθρωπος ή ακόμη και ολόκληρη κοινωνία. Μέσα από αυτά τα έργα, αντιλαμβανόμαστε πως η γοητεία των φαντασμάτων δεν περιορίζεται στο υπερφυσικό, αλλά μας αποκαλύπτει τις κρυφές πτυχές του ανθρώπινου ψυχισμού, τη φαντασία, τους φόβους και την ανάγκη μας να κατανοήσουμε το άγνωστο.