Πόσο από τη νοημοσύνη σας οφείλεται στην κληρονομικότητα και πόσο στο περιβάλλον σας; Εδώ και δεκαετίες, η επιστήμη προσπαθεί να απαντήσει σ’ αυτό το ερώτημα, κι όμως, το μυστικό της ανθρώπινης ευφυΐας παραμένει άλυτο. Παρά την αλματώδη πρόοδο στη γενετική, οι ερευνητές σήμερα παραδέχονται ότι δεν γνωρίζουμε, ούτε καν προσεγγιστικά, ποιοι μηχανισμοί του DNA μας καθορίζουν τη νοητική μας ικανότητα.

Διαβάστε ακόμη: Πώς ο δεύτερος εγκέφαλος αλλάζει τον τρόπο που σκέφτεστε

Η ιδέα ότι η εξυπνάδα «κληρονομείται» δεν είναι καινούρια. Από τη δεκαετία του ’90, βιβλία όπως The Bell Curve των Charles Murray και Richard Herrnstein υποστήριξαν ότι η νοημοσύνη, όπως μετριέται με το IQ, είναι σε μεγάλο βαθμό γενετικά προκαθορισμένη. Οι συγγραφείς προχώρησαν ακόμη περισσότερο, υποστηρίζοντας ότι οι κοινωνικές ανισότητες και οι διαφορές μεταξύ φυλετικών ομάδων θα μπορούσαν να εξηγηθούν, έστω εν μέρει, από διαφορές στη γενετική βάση του IQ. Μια θέση που προκάλεσε, και συνεχίζει να προκαλεί, τεράστια αντιδράσεις.

Διαβάστε ακόμη: Εγκέφαλος: 5 αντικείμενα που θα σας έκανε δώρο ένας νευρολόγος

Οι ειδικοί πίστευαν ότι μέχρι το 2025 θα είχαμε κατανοήσει πλήρως τη γενετική της ευφυΐας. Το στοίχημα, ωστόσο, φαίνεται να χάθηκε. Παρά τις τεράστιες βάσεις δεδομένων DNA και τις προηγμένες τεχνικές ανάλυσης, καμία έρευνα δεν έχει αποδείξει με σαφήνεια ποια γονίδια καθορίζουν το πόσο «έξυπνοι» είμαστε.

Από τα δίδυμα στο DNA

Στο παρελθόν, οι επιστήμονες μελετούσαν την κληρονομικότητα της νοημοσύνης συγκρίνοντας δίδυμα αδέρφια. Διαπιστώθηκε ότι τα πανομοιότυπα δίδυμα (με ίδιο DNA) έχουν συχνά παρόμοιο IQ, ενώ τα μη πανομοιότυπα εμφανίζουν μεγαλύτερες διαφορές. Αυτό υποδήλωνε ότι η νοημοσύνη κληρονομείται σε κάποιο ποσοστό. Όμως η έννοια της κληρονομικότητας απλώς δείχνει ότι οι διαφορές στο IQ μπορεί να σχετίζονται με γενετικούς παράγοντες, χωρίς να αποδεικνύει ποιους, ούτε πώς.

Μετά την ολοκλήρωση του Human Genome Project, γύρω στο 2003, πολλοί πίστεψαν πως η απάντηση βρισκόταν προ των πυλών. Εφόσον μπορούσαμε πια να «διαβάσουμε» το ανθρώπινο DNA, θεωρήθηκε θέμα χρόνου να εντοπιστούν τα γονίδια της ευφυΐας. Όμως τα πρώτα ευρήματα αποδείχθηκαν απογοητευτικά. Καμία συγκεκριμένη γονιδιακή παραλλαγή δεν φάνηκε να συνδέεται σταθερά με υψηλό IQ.

Ακόμη και με την ανάπτυξη των λεγόμενων genome-wide association studies (GWAS), αναλύσεων που εξετάζουν εκατομμύρια μικρές γενετικές διαφοροποιήσεις (SNPs) σε τεράστια δείγματα πληθυσμών, τα αποτελέσματα παραμένουν ασαφή. Βρέθηκαν όντως χιλιάδες μικρές στατιστικές συσχετίσεις ανάμεσα σε SNPs και δείκτες νοημοσύνης, όμως καμία δεν εξηγεί από μόνη της ούτε καν ένα μικρό ποσοστό των διαφορών στο IQ. Το συνολικό «άθροισμα» αυτών των μικρών επιδράσεων είναι, όπως φαίνεται, πολύ μικρότερο απ’ ό,τι προέβλεπαν οι θεωρίες.

Το περιβάλλον έχει ακόμη τον πρώτο λόγο

Όσο περισσότερο μελετούν οι επιστήμονες το DNA, τόσο περισσότερο συνειδητοποιούν ότι η σχέση του με τη νοημοσύνη είναι πολύπλοκη. Για παράδειγμα, ένα παιδί μπορεί να φαίνεται «πιο έξυπνο» επειδή μεγάλωσε σε περιβάλλον με υψηλό μορφωτικό επίπεδο, πρόσβαση σε βιβλία και ποιοτική εκπαίδευση. Αν ορισμένες γονιδιακές παραλλαγές τυχαίνει να είναι συχνότερες σε οικογένειες με υψηλό κοινωνικοοικονομικό υπόβαθρο, τότε αυτές οι παραλλαγές θα φαίνονται ψευδώς «σχετιζόμενες» με την ευφυΐα, χωρίς να την προκαλούν πραγματικά.

Οι μελέτες σε αδέρφια που μεγάλωσαν στο ίδιο περιβάλλον επιβεβαιώνουν αυτό το φαινόμενο: όταν αφαιρούνται οι κοινωνικοί και πολιτισμικοί παράγοντες, η άμεση επίδραση του DNA στο IQ μειώνεται δραματικά. Με άλλα λόγια, η γενετική μας μπορεί να θέτει κάποιες προδιαθέσεις, αλλά το πώς θα εκδηλωθούν εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις εμπειρίες, τη διατροφή, την εκπαίδευση και τη συναισθηματική στήριξη που λαμβάνουμε.

Γιατί θέλουμε να πιστεύουμε στα «γονίδια της εξυπνάδας»;

Η ιδέα ότι η εξυπνάδα είναι γραμμένη στο DNA μάς γοητεύει, ίσως γιατί υπόσχεται μια απλή απάντηση σε κάτι βαθιά περίπλοκο. Αν τα γονίδια καθορίζουν τα πάντα, τότε η επιτυχία ή η αποτυχία φαίνονται «φυσικές» συνέπειες. Όμως η πραγματικότητα είναι πολύ διαφορετική. Η ανθρώπινη ευφυΐα, όπως και η δημιουργικότητα ή η συναισθηματική ωριμότητα, προκύπτει από τη συνεχή αλληλεπίδραση βιολογίας και περιβάλλοντος.

Αν και υπάρχουν βιολογικές βάσεις, το ποιοι θα γίνετε, τι θα μάθετε, πώς θα σκεφτείτε και πώς θα δημιουργήσετε, παραμένει σε μεγάλο βαθμό ανοιχτό στο περιβάλλον, στην παιδεία και στις επιλογές σας.

Η νοημοσύνη δεν είναι ένας στατικός αριθμός ούτε ένα προϊόν βιολογικού προγραμματισμού, αλλά μια δυναμική ικανότητα που διαμορφώνεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής. Όσο εντυπωσιακή κι αν είναι η γενετική, δεν μπορεί να αποτυπώσει τη δύναμη της ανθρώπινης εμπειρίας, της περιέργειας και της εκπαίδευσης. Και αυτό ίσως είναι το πιο αισιόδοξο συμπέρασμα: η εξυπνάδα δεν είναι κάτι που κληρονομείτε, είναι κάτι που χτίζετε.

Photo credit: Istock