Ήταν 27 Ιουλίου 1948, όταν ένα αθόρυβο, για τα δεδομένα της εποχής, ηλεκτροκίνητο όχημα ξεκίνησε το πρώτο του δρομολόγιο από τον Σταθμό της ΗΕΜ στον Πειραιά, με κατεύθυνση την Καστέλλα και το Νέο Φάληρο. Ήταν η ημέρα που γεννήθηκε επίσημα το τρόλεϊ στην Ελλάδα και η γραμμή που χαράχτηκε τότε, με τον αριθμό 20, παραμένει έως σήμερα μια ζωντανή υπενθύμιση εκείνης της ιστορικής εκκίνησης.

Διαβάστε ακόμη: Οδός Ερμού: Από τον 15ο ακριβότερο δρόμο του κόσμου πέρασαν και οι… αντεροβγάλτες

Η γραμμή αυτή δεν ξεχώρισε μόνο επειδή ήταν η πρώτη. Το 1976 έγινε και η πρώτη στην οποία καταργήθηκε η θέση του εισπράκτορα, προαναγγέλλοντας μια νέα εποχή στις αστικές μεταφορές. Τα οχήματα που έφεραν την ένδειξη «χωρίς εισπράκτορα» δεν σήμαιναν δωρεάν μετακίνηση, αλλά το πέρασμα σε ένα σύστημα που αργότερα θα βασιζόταν στα ακυρωτικά μηχανήματα, τα οποία μπήκαν στη ζωή των επιβατών το 1989.

Διαβάστε ακόμη: Οδός Αιόλου: Ο δρόμος έχει τη δική του ιστορία

Τα πρώτα τραμ

Για την Αθήνα, όμως, η ιστορία άργησε λίγο να γραφτεί. Ήρθε ως φυσική συνέχεια της κατάργησης του τραμ και του ξηλώματος των γραμμών του. Τα πρώτα τραμ εμφανίστηκαν στην Αθήνα το 1882 ως ιππήλατα, έγιναν ατμοκίνητα το 1887 και ηλεκτρικά το 1908. Για δεκαετίες αποτέλεσαν τον βασικό κορμό των αστικών μετακινήσεων. Ωστόσο, μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το τραμ άρχισε να θεωρείται εμπόδιο στην αυξανόμενη κυκλοφορία των αυτοκινήτων. Το 1953, υπό την πολιτική ευθύνη του Κωνσταντίνου Καραμανλή, ξεκινά η σταδιακή αποξήλωση του δικτύου του τραμ. Την ίδια περίοδο, κάνουν δυναμική εμφάνιση τα τρόλεϊ, τα οποία θεωρήθηκαν τότε πιο «ευέλικτη» και σύγχρονη λύση. Στη θέση των ραγών άρχισαν να απλώνονται εναέρια καλώδια, το νέο, «σύγχρονο» τότε δίκτυο των τρόλεϊ, ενός μέσου πιο ευέλικτου, που ήδη χρησιμοποιούσαν μεγάλες πόλεις της Ευρώπης.

Στις 30 Οκτωβρίου 1908, ήχησε το κουδούνισμα του πρώτου ηλεκτρικού τραμ στην Αθήνα.

Στις 27 Δεκεμβρίου 1953, τα πρώτα τρόλεϊ κύλησαν για πρώτη φορά στους δρόμους της Αθήνας. Η διαδρομή Πατήσια – Αμπελόκηποι αντικατέστησε τη γραμμή του τραμ 3–7, διατηρώντας τον αριθμό 3. Στη γραμμή αυτή τέθηκαν σε κυκλοφορία σαράντα μεγάλα, τριαξονικά οχήματα, κατασκευασμένα από τους ιταλικούς οίκους Alfa Romeo, CGE και Casaro, με αριθμούς 1001 έως 1040. Λίγο αργότερα, ο στόλος ενισχύθηκε με ακόμη σαράντα όμοια οχήματα.

Το τραμ με τον αριθμό 407.

Παρότι επρόκειτο για ένα νέο μέσο, οι Αθηναίοι δυσκολεύτηκαν να το αποδεχτούν ως κάτι διαφορετικό. Για χρόνια, τα αποκαλούσαν απλώς «τραμ» και τους οδηγούς «τραμβαγέρηδες». Και πολλοί κοίταζαν με δυσπιστία τις πινακίδες που έγραφαν «Απαγορεύεται το καπνίζειν», σε μια εποχή που ο καπνός ήταν σχεδόν… συνοδοιπόρος κάθε διαδρομής.

Η γέννηση του ελληνικού δικτύου τρόλεϊ

Τα πρώτα τρόλεϊ είχαν φτάσει στην Ελλάδα ήδη από το 1939, ιταλικής κατασκευής (FIAT – CGE), όμως η Κατοχή καθυστέρησε την αξιοποίησή τους. Τη διαχείριση είχε τότε η Ηλεκτρική Εταιρεία Μεταφορών (ΗΕΜ), η οποία το 1970 κρατικοποιήθηκε και μετονομάστηκε σε ΗΛΠΑΠ. Από το 2011, τα τρόλεϊ εντάχθηκαν στον στόλο της ΟΣΥ.
Κατά τις δεκαετίες 1950–1970, το δίκτυο μεγάλωσε γρήγορα. Νέα οχήματα, κυρίως ιταλικά και αργότερα σοβιετικά, κάλυπταν όλο και περισσότερες γραμμές. Ιδιαίτερα τα ρωσικά τρόλεϊ, που εμφανίστηκαν μαζικά από τη δεκαετία του ’70, έμελλε να γίνουν χαρακτηριστικό στοιχείο της αθηναϊκής εικόνας για σχεδόν τριάντα χρόνια.

Τα «ζωντανά μνημεία» που κινδύνεψαν να χαθούν

Μια λιγότερο γνωστή, αλλά ιδιαίτερα συγκινητική, σελίδα αυτής της ιστορίας γράφτηκε το 2012. Τότε, δύο ιστορικά τρόλεϊ είχαν συμπεριληφθεί, εκ παραδρομής, σε κατάλογο οχημάτων προς εκποίηση και καταστροφή.

Το πρώτο ήταν το τρόλεϊ με αριθμό 1127, γνωστό ως «Φαλκονέρα». Κατασκευασμένο το 1967, με πλαίσιο Lancia, ηλεκτρικό εξοπλισμό CGE και ελληνικό αμάξωμα Βιαμάξ, θεωρείται το μοναδικό τρόλεϊ που παρήχθη στην Ελλάδα. Ήταν ένα πιλοτικό όχημα, που παρουσιάστηκε ακόμη και στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης ως δείγμα των δυνατοτήτων της ελληνικής βιομηχανίας, χωρίς ωστόσο να ακολουθήσει μαζική παραγωγή.

Το δεύτερο όχημα ήταν το τρόλεϊ 4001, το πρώτο αρθρωτό που κυκλοφόρησε στη χώρα και το μοναδικό ρωσικής προέλευσης που ήρθε δοκιμαστικά το 1987. Παρά τη συμβολική και τεχνολογική του αξία, θεωρήθηκε δύσχρηστο στην κυκλοφορία.

Χάρη στις παρεμβάσεις του Συλλόγου Μελέτης Ιστορίας των Συγκοινωνιών και ανθρώπων που ασχολήθηκαν συστηματικά με την καταγραφή της ιστορίας των μέσων μεταφοράς, τα δύο αυτά οχήματα διασώθηκαν την τελευταία στιγμή.

Η διεθνής πορεία των τρόλεϊ

Το τρόλεϊ δεν ήταν μόνο ελληνική υπόθεση. Το πρώτο όχημα αυτής της μορφής παρουσιάστηκε το 1882 στη Γερμανία από τον Werner von Siemens, με το όνομα «Electromote». Λίγα χρόνια αργότερα, αντίστοιχα πειράματα έγιναν στις Ηνωμένες Πολιτείες, ενώ από τις αρχές του 20ού αιώνα τα τρόλεϊ καθιερώθηκαν σε μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις.

Αν και πολλοί τα εγκατέλειψαν τη δεκαετία του 1950, η πετρελαϊκή κρίση της δεκαετίας του ’70 τα επανέφερε δυναμικά. Σήμερα περισσότερες από 300 πόλεις παγκοσμίως εξακολουθούν να τα χρησιμοποιούν, με το σύστημα της Σαγκάης να λειτουργεί συνεχώς από το 1914.

Το δίκτυο της Αθήνας σήμερα

Μέχρι σήμερα, το δίκτυο τρόλεϊ στην Αθήνα ξεπερνά τα 400 χιλιόμετρα και εξυπηρετεί περίπου 25 γραμμές, με τρία βασικά αμαξοστάσια. Ο στόλος περιλαμβάνει σύγχρονα αρθρωτά οχήματα, με συστήματα αυτονομίας και εφεδρικούς κινητήρες, κλιματισμό και σύγχρονο εξοπλισμό χαμηλών εκπομπών. Κι όμως, παρά τον εκσυγχρονισμό, η απόφαση για την κατάργηση δείχνει ότι η εποχή τους φτάνει στο τέλος της.

Ένα ανοιχτό ερώτημα για το μέλλον

Η συζήτηση δεν είναι μόνο τεχνική ή οικονομική. Είναι και βαθιά πολιτισμική: τι γίνεται με τη μνήμη μιας πόλης όταν εξαφανίζεται ένα μέσο που τη σημάδεψε; Η Ελλάδα δεν ανέπτυξε ποτέ συστηματική πολιτική διάσωσης της ιστορίας των συγκοινωνιών της. Εξαίρεση αποτελεί το Μουσείο Ηλεκτρικών Σιδηροδρόμων στον Πειραιά. Η σωτηρία της «Φαλκονέρας» και του 4001 δείχνει ότι υπάρχει ενδιαφέρον αλλά όχι ακόμη στρατηγική.
Ίσως, πριν φύγουν οριστικά τα τρόλεϊ από τους δρόμους, αξίζει να αναλογιστούμε:
αν δεν τα βλέπει κανείς, αν δεν τα θυμάται κανείς, τότε γιατί να σωθούν; Χωρίς μνήμη, καμία πόλη δεν μπορεί πραγματικά να προχωρήσει.