Η πρώτη εικόνα που μάς έρχεται στο μυαλό όταν ακούμε τη λέξη «καθρέφτης» είναι εκείνη του Νάρκισσου που μαγνητίστηκε από το είδωλό του στα νερά της λίμνης. Ή της βασίλισσας-μητριάς της Χιονάτης, που κάθε μέρα ζητούσε από τον μαγικό της καθρέφτη να επιβεβαιώσει την ομορφιά της. Κι όμως, πέρα από τα παραμύθια και τη ματαιοδοξία, ο καθρέφτης είναι κάτι πολύ περισσότερο από το σκηνικό των καθημερινών μας selfies. Είναι αντικείμενο μαγικό, πολιτισμικό, ψυχολογικό. Είναι το σύμβολο της ενδοσκόπησης.

Διαβάστε ακόμη: Σχέσεις: Τι είναι το mirror argument και πώς θα το καταλάβετε

Ένας διαχρονικός καθρέφτης που, κυριολεκτικά και μεταφορικά, μάς προ(σ)καλεί να κοιταχτούμε. Να σκεφτούμε. Να αναρωτηθούμε ποιοι είμαστε και τι βλέπουμε όταν κοιτάμε τον εαυτό μας.

Διαβάστε ακόμη: Οδός Αιόλου: Ο δρόμος έχει τη δική του ιστορία

Ένα αντικείμενο γεμάτο ιστορία και θαυμασμό

Η λέξη mirror προέρχεται από το λατινικό mirari, που σημαίνει «θαυμάζω», και αυτό λέει πολλά.

Ήδη από την Εποχή του Χαλκού, οι Κέλτες δημιουργούσαν περίτεχνους καθρέφτες με ανάγλυφες παραστάσεις στο πίσω μέρος τους. Ήταν πολύτιμα αντικείμενα, συχνά τελετουργικά, με σχεδόν μαγική διάσταση: ικανά να αντανακλούν όχι μόνο το είδωλο, αλλά και τον εσωτερικό κόσμο. Όπως αναφέρει το «Βιβλίο των Συμβόλων» (Taschen), πολλοί αρχαίοι πολιτισμοί πίστευαν ότι οι αντανακλάσεις των καθρεφτών αποκάλυπταν κάτι πνευματικό, ίσως ακόμη και την ψυχή του ανθρώπου. Δεν είναι τυχαίο που μέχρι σήμερα επιβιώνει ο φόβος ότι ο καθρέφτης μπορεί να «αιχμαλωτίσει» την ψυχή μας.

Cleveland_Museum_of_Art, photo credit: wikipedia

Οι πρώτοι καθρέφτες εμφανίζονται στην αρχαία Αίγυπτο, ενώ βρίσκουμε μαρτυρίες και από τους Μυκηναίους, τους αρχαίους Έλληνες και τους Ετρούσκους. Ήταν μεταλλικοί, χειροποίητοι, και συνήθως μικροί.

Το αιγυπτιακό ιερογλυφικό ankh, το σύμβολο της ζωής, ταυτίζεται και με την έννοια του καθρέφτη. Η αντανάκλαση του φωτός, είτε ηλιακού είτε νοητικού, λειτουργεί σαν πηγή ζωής, αυτογνωσίας, εσωτερικής φώτισης.

Στον 14ο αιώνα, στη Νυρεμβέργη, κατασκευάζονται οι πρώτοι κυρτοί καθρέφτες, εκείνοι που αργότερα έγιναν σήμα κατατεθέν της φλαμανδικής ζωγραφικής. Ένας καθρέφτης σε πίνακα μπορεί να δηλώνει ματαιοδοξία, αλλά και αυτοπαρατήρηση, ή ακόμα και την παρουσία του Θείου.

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Νάπολης, photo credit: wikipedia

Οι Βενετσιάνοι τελειοποίησαν την τεχνική κατασκευής καθρεφτών από γυαλί, υδράργυρο και κασσίτερο. Οι καθρέφτες τους, με περίτεχνα σκαλιστά πλαίσια, έγιναν εξαιρετικά περιζήτητοι στην Ευρώπη. Τόσο πολύτιμοι θεωρούνταν που οι τεχνίτες τους όφειλαν να κρατούν το μυστικό της κατασκευής, υπό την απειλή θανάτου. Αν έφευγαν από την πόλη, η οικογένειά τους κρατούνταν όμηροι.

Οι καθρέφτες μετατράπηκαν σε πολύτιμα αντικείμενα γοητείας και κοινωνικής προβολής. Όπως είπε κάποτε η κόμισσα de Fiesque τον 17ο αιώνα: «Είχα ένα κομμάτι γης που έδινε μόνο σιτάρι. Το πούλησα και πήρα αυτόν τον πανέμορφο καθρέφτη. Δεν έκανα θαύματα; Λίγο σιτάρι για τόση ομορφιά;»

Στη Γαλλία, ο υπουργός Οικονομικών του Λουδοβίκου ΙΔ΄, Jean-Baptiste Colbert, έπεισε 20 Βενετούς τεχνίτες να μεταναστεύσουν στη Γαλλία, ιδρύοντας το εργοστάσιο Saint-Gobain. Εκεί κατασκευάστηκαν οι καθρέφτες για την περίφημη «Αίθουσα των Καθρεφτών» στις Βερσαλλίες, ένα από τα αριστουργήματα της κλασικής γαλλικής τέχνης του 18ου αιώνα.

Ως τον 18ο αιώνα, οι τεχνικές παραγωγής διαυγούς γυαλιού παρέμεναν δύσκολες. Πολλά σπίτια ακόμα χρησιμοποιούσαν μεταλλικούς καθρέφτες ή λαδωμένο χαρτί αντί για τζάμια. Στην Αμερική του 18ου αιώνα, οι καθρέφτες (κυρίως εισαγόμενοι από την Αγγλία) θεωρούνταν είδη πολυτελείας και κληρονομούνταν από γενιά σε γενιά.

Ο καθρέφτης στον κινηματογράφο

Στον κινηματογράφο, ο καθρέφτης δεν είναι ένα απλό αντικείμενο. Είναι σκηνή αποκάλυψης, ψυχολογικής κατάρρευσης, ή, συχνότερα, πεδίο σύγκρουσης με τον εσωτερικό μας εαυτό. Στην  ταινία The Lady from Shanghai (1947) του Orson Welles, η θρυλική σκηνή στην αίθουσα των κατόπτρων κατακερματίζει την ταυτότητα και θολώνει τα όρια ανάμεσα στο αληθινό και το απατηλό. Στην ταινία Taxi Driver (1976) του Martin Scorsese, ο Travis Bickle συνομιλεί με το είδωλό του στον καθρέφτη (“You talkin’ to me?”), σε μια στιγμή πλήρους αποξένωσης από την πραγματικότητα και ενίσχυσης της εσωτερικής του βίας. Στην ταινία Black Swan (2010), οι καθρέφτες αποτυπώνουν το διχασμένο Εγώ της πρωταγωνίστριας, μια οπτική παγίδα όπου η ψευδαίσθηση καταβροχθίζει την ταυτότητα.

Οι καθρέφτες γίνονται συχνά όργανα του ασυνειδήτου. Στον Jean Cocteau και την Orphée (1950), λειτουργούν κυριολεκτικά ως πύλες προς τον Κάτω Κόσμο, μια ρομαντική αλλά ταυτόχρονα τρομακτική σύνδεση του καθρέφτη με τον θάνατο. Αντίστοιχα, στο The Shining (1980) του Stanley Kubrick, η αναγραφή “REDRUM” γίνεται κατανοητή μόνο όταν ειδωθεί μέσα από τον καθρέφτη, υποδηλώνοντας ότι η αλήθεια βρίσκεται στην αντανάκλαση, όχι στην άμεση εικόνα.

Στον ψυχολογικό θρίλερ Candyman (1992) και στην πρόσφατη επανεκδοχή του (2021), ο καθρέφτης είναι το μέσο επικοινωνίας με το υπερφυσικό, αλλά και καθρέφτης φυλετικού τραύματος και κοινωνικής καταπίεσης. Στο Peeping Tom (1960), ο πρωταγωνιστής χρησιμοποιεί έναν καθρέφτη για να δείχνει στα θύματά του τον θάνατό τους την ώρα που συμβαίνει, μια ανατριχιαστική μεταφορά της ματαιοδοξίας και της βίας της εικόνας.

Από τις υπερβατικές χρήσεις του καθρέφτη στο Persona (1966) του Bergman, όπου τα πρόσωπα των δύο γυναικών συγχωνεύονται σε ένα, μέχρι τη μεταφυσική παράνοια του Enemy (2013) του Denis Villeneuve, όπου ένας άντρας αντικρίζει τον σωσία του και βυθίζεται στην υπαρξιακή του αγωνία, ο καθρέφτης είναι εργαλείο αποσταθεροποίησης.

Άλλοτε είναι σύμβολο ναρκισσισμού και ματαιοδοξίας, όπως στο Snow White, όπου η Κακιά Βασίλισσα ζητά από τον καθρέφτη να επιβεβαιώσει την υπεροχή της, κι άλλοτε μοχλός εσωτερικής κάθαρσης ή απόλυτης σύγχυσης. Στην ταινία Us (2019) του Jordan Peele, το λαβυρινθώδες σπίτι με τους καθρέφτες αποτελεί πύλη για την ανάδυση των “Άλλων”, των καταπιεσμένων εαυτών μας.

Σε όλες τις περιπτώσεις, ο καθρέφτης δεν λέει ποτέ ψέματα, απλώς δείχνει μιαν αλήθεια που ο θεατής (ή ο ήρωας) δεν είναι πάντα έτοιμος να δει.

Καθρέφτης και Τέχνη

Ο καθρέφτης δεν άλλαξε μόνο την εικόνα μας, αλλά και τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο. Υπήρξε κλειδί για την ανακάλυψη της προοπτικής στην τέχνη της Αναγέννησης. Ο Leonardo da Vinci έγραφε πως ο καθρέφτης είναι «ο δάσκαλος των ζωγράφων», απαραίτητος για την απόδοση του βάθους και της ζωντάνιας.

Η Αφροδίτη με καθρέφτη του Τιτσιάνο, photo credit: wikipedia

Ο σχεδιαστής Verner Panton χρησιμοποίησε καθρέφτες στα «ολοκληρωμένα περιβάλλοντα» του, ενώ ο Anish Kapoor δημιούργησε διάσημα έργα όπως το «Cloud Gate» στο Σικάγο, που επαναπροσδιορίζουν τη σχέση μας με τον χώρο και την ταυτότητα.

Ο καθρέφτης, λοιπόν, δεν είναι μόνο εργαλείο. Είναι σύμβολο μετάβασης: από την επιφάνεια στο βάθος. Από το εξωτερικό στο εσωτερικό. Και στις τέχνες, από τον Βερμέερ ως τον Βελάσκεθ και από τη Man Ray ως τους σύγχρονους φωτογράφους, γίνεται εργαλείο αφήγησης, πολλαπλότητας και ψευδαίσθησης.

Ο καθρέφτης σήμερα: ματαιοδοξία ή αναζήτηση;

Στην εποχή της Gen Z και των influencers, ο καθρέφτης έχει επιστρέψει δυναμικά ως το απόλυτο φωτογραφικό φόντο. Από τον φωτιζόμενο καθρέφτη του μπάνιου μέχρι τον στρογγυλό καθρέφτη-παιχνίδι της ρουτίνας μακιγιάζ, το μοντέρνο design παίζει με το φως, τη συμμετρία και τη selfie αισθητική.

Όπως παλαιότερα, στην Μπελ Επόκ ή στο Χόλιγουντ του μεσοπολέμου, οι καθρέφτες πλαισιωμένοι με λάμπες ήταν σύμβολα θηλυκής εξουσίας, τώρα επανανοηματοδοτούνται. Αντικείμενα καθημερινής χρήσης, αλλά και ψηφιακές επιφάνειες ενδοσκόπησης: το «καθρεφτάκι» δεν είναι απλώς κομμάτι της τουαλέτας ή του Instagram feed μας. Είναι προέκταση του βλέμματός μας. Του τρόπου που υπάρχουμε και παρουσιαζόμαστε.

Σήμερα, βλέπουμε τον καθρέφτη ως διακοσμητικό στοιχείο, ως βοηθό ομορφιάς, ως φωτογραφικό εργαλείο. Αλλά αν σταθούμε μπροστά του με ειλικρίνεια, θα καταλάβουμε γιατί εδώ και αιώνες συγκινεί, φοβίζει και εμπνέει. Όπως έγραψε και ο Οσκαρ Ουάιλντ: «Το κάθε πρόσωπο είναι ένας καθρέφτης. Μέσα του καθρεφτίζεσαι κι εσύ».