Ανηφορίζοντας την οδό Διονυσίου Αεροπαγίτου με κατεύθυνση προς το Ηρώδειο, οι πολυπληθείς θεατές υφίστανται ένα είδος σταδιακής πνευματικής κάθαρσης. Η επιρροή του ιερού βράχου είναι έντονη ακόμη και σε όσους δεν πιστεύουν στο δωδεκάθεο. Η “σκιά της Ακρόπολης” προσδίδει μια πνευματικότητα στη μικρή πορεία προς το Ωδείο, είναι μια σύγχρονη πομπή των Παναθηναίων.

Το Ηρώδειο έχει την ικανότητα να συνεπαίρνει τον θεατή, προτού η θεϊκή φωνή της Μαρίας Κάλλας διαχυθεί στην αθηναϊκή νύκτα, πριν το μαγικό δοξάρι του Mstislav Rostropovich ακουμπήσει τις χορδές ή τα δάκτυλα του Wim Mertens πιέσουν τα πρώτα πλήκτρο, προτού καν ακουστεί η βροντερή φωνή του Μάνου Κατράκη.

Διαβάστε ακόμη: Ταμίλλα Κουλίεβα και Juliette Binoche μαζί στην Επίδαυρο

Η κοιτίδα του πολιτισμού

Ηρώδειο, τη δεκαετία του ’60. Κάθε παράσταση εκτός από καλλιτεχνικό είχε και κοσμικό χαρακτήρα. Γι’ αυτό και δεν είχαν απαγορευθεί τα ψηλοτάκουνα.

Λένε πως “κάθε αρχή και δύσκολη”, όμως το θέσφατο αυτό δεν ίσχυσε για το Φεστιβάλ Αθηνών, που πρωτοξεκίνησε τον Αύγουστο του 1955, με μηδενικό σχεδόν προϋπολογισμό, με πολύ λιτό πρόγραμμα, αλλά με ιδιαίτερα φιλόδοξους στόχους. “Το Φεστιβάλ Αθηνών, το οποίον εγκαινιάζεται σήμερον με τους λαμπροτέρους οιωνούς και έχει συγκεντρώσει ζωηρότατον το ενδιαφέρον του ελληνικού και του διεθνούς κοινού, αποτελεί την μεγαλυτέραν καλλιτεχνικήν και τουριστικήν προσπάθειαν που εσημειώθη ποτέ εις την χώραν μας”, τόνιζε στην εναρκτήρια ομιλία του ο τότε υπουργός Προεδρίας Γεώργιος Ράλλης, απευθυνόμενος στο σύνολο σχεδόν της επιχειρηματικής, καλλιτεχνικής και κοσμικής Αθήνας, σε μέλη της βασιλικής οικογένειας και της κυβέρνησης Παπάγου, που είχαν κατακλύσει το Ωδείον Ηρώδου του Αττικού.

Διαβάστε ακόμη: Πανσέληνος Αυγούστου 2025: Ελεύθερη είσοδος σε 114 μνημεία

Την πρώτη εκείνη χρονιά του Φεστιβάλ, το θέατρο εκπροσωπήθηκε με δύο παραστάσεις αρχαίου δράματος, σε σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή και με πρωταγωνιστές τον ίδιο, την Κατίνα Παξινού, την Άννα Συνοδινού και τον Παντελή Ζερβό. Το μεγάλο αστέρι του Φεστιβάλ ήταν αναμφίβολα η Φιλαρμονική Ορχήστρα της Νέας Υόρκης και κυρίως ο μουσικός διευθυντής και μαέστρος της Δημήτρης Μητρόπουλος, ο διασημότερος Έλληνας εκείνη την εποχή, μαζί με τον Ωνάση και τη Μαρία Κάλλας.

Δυστυχώς όμως, τόσο κατά την πρώτη, όσο και στις υπόλοιπες δύο προγραμματισμένες συναυλίες, ο καιρός ήταν βροχερός με συνέπεια να μεταφερθούν στον κινηματογράφο Ορφέα, στην οδό Σταδίου. Το Ηρώδειο έπρεπε να περιμένει έναν ολόκληρο χρόνο για να γνωρίσει την πρώτη μεγάλη διεθνή επιτυχία του. O διεθνής απόηχος από τις συναυλίες του κορυφαίου Έλληνα μαέστρου ήταν τέτοιος, που κίνησε το ενδιαφέρον πολλών μεγάλων καλλιτεχνών για να συμμετάσχουν στο μέλλον. Η προνομιακή μάλιστα τοποθεσία του Ηρώδειου “κάτω από τη σκιά του Ιερού βράχου”, αφαιρούσε από τις συζητήσεις το οικονομικό θέμα, μεγάλο πρόβλημα για ένα “no budget Festival”. Οι περισσότεροι, αρχής γενομένης από τον ίδιο τον Δημήτρη Μητρόπουλο, θεωρούσαν πως η τιμή και μόνο να ερμηνεύσουν κάτω από την Ακρόπολη, αρκούσε ως ανταμοιβή.

Την πρώτη του μεγάλη επιτυχία το Ηρώδειο τη βίωσε τον μεθεπόμενο χρόνο, το 1957, όπου το πρόγραμμα των εκδηλώσεών του, έκλεισε η “Maria Meneghini Callas”, όπως αναφέρονταν στο πρόγραμμα. Δεδομένου πως τη συγκεκριμένη χρονιά ο Ωνάσης πρωτογνώρισε τη Μαρία Κάλλας στο Μιλάνο, κανείς δεν γνωρίζει αν ο Έλληνας μεγιστάνας ήταν ένας από εκείνους που αποθέωσαν την ερμηνεία της Casta Diva, στην πόλη όπου γεννήθηκε.

Η παράσταση που τα άλλαξε όλα

To Φεστιβάλ Αθηνών είχε ξεκινήσει σιγά σιγά και σταθερά να χτίζει την καλλιτεχνική του υπόσταση, το 1959 έφτασε ο καιρός να εκφράσει και τήν πολιτιστική του άποψη.

Ο Κάρολος Κουν, ο μεγάλος δάσκαλος του νεοελληνικού θεάτρου μας και κορυφαίος εικονοκλάστης, αναλαμβάνει να σκηνοθετήσει την κωμωδία του Αριστοφάνη “‘Ορνιθες”. Τα σκηνικά και τα κοστούμια είχε αναλάβει ο μεγαλύτερος Έλληνας εικαστικός εκείνη την εποχή, ο Γιάννης Τσαρούχης και τη μουσική ο Μάνος Χατζιδάκις.

Ο Κάρολος Κουν που απεχθανόταν την κλασικίζουσα προσέγγιση των έργων της αρχαιότητας, όπως την εξέφραζε το Εθνικό Θέατρο, παρουσίασε το έργο του Αριστοφάνη με σύγχρονη οπτική. Η εμφάνιση του ιερέα με καλυμμαύχι ορθόδοξου παπά σε μια σκηνή θυσίας (τον ερμήνευε ο Θόδωρος Κατσαδράμης) ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων και επεισοδίων και ο τότε υπουργός Προεδρίας Κωνσταντίνος Τσάτσος, ο οποίος αγανακτισμένος, σηκώθηκε και αποχώρησε επιδεικτικά. Έδωσε μάλιστα εντολή να ματαιωθεί η δεύτερη παράσταση “ως προσβάλλουσα το θρησκευτικό αίσθημα του λαού”. Η παράσταση του Κάρολου Κουν που θριάμβευσε κυριολεκτικά περιοδεύοντας στο εξωτερικό, πυροδότησε ατέρμονες συζητήσεις παγκοσμίως και το Φεστιβάλ Αθηνών επέκτεινε τη φήμη του.

Ο Κάρολος Κουν επανήλθε αργότερα στο Ηρώδειο, το 1965, με τους φημισμένους “Πέρσες” και άλλες παραστάσεις του Θεάτρου Τέχνης (“Βάκχες”, “Οιδίπους Τύραννος”, “Προμηθέας Δεσμώτης κ.ά.), αποσπώντας θερμό χειροκρότημα από το κοινό.

H καταξίωση

H εμφάνιση της Μαρίας Κάλλας το 1957 βοήθησε να αποκτήσει το Φεστιβάλ Αθηνών διεθνή αναγνώριση.

Από τα πρώτα χρόνια του Φεστιβάλ Αθηνών, το θέατρο κυριάρχησε στο πρόγραμμά του, ιδιαίτερα με παραστάσεις αρχαίου δράματος, με έργα από τη νεοελληνική λογοτεχνική παράδοση, αλλά και την κλασική δραματουργία. Επίσης στο πρόγραμμα του Φεστιβάλ έχει εμφανιστεί τρεις φορές το παραδοσιακό ιαπωνικό θέατρο Νο (1965, 2010, 2024). Όμως και η όπερα έχει ζήσει μεγάλες στιγμές κάτω από την Ακρόπολη.

Ο Frank Sinatra στη σκηνή του Ηρωδείου κρατώντας ένα φλιτζάνι με το αγαπημένο του ουίσκι.

Αναπολώντας τα ονόματα και την ιδιαίτερη καλλιτεχνική βαρύτητά τους, όσων υποκλίθηκαν καταχειροκροτούμενοι στη σκηνή του Ηρώδειου, αντιλαμβάνεται και το μέγεθος της επιτυχίας του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου. Από την ενότητα της “μουσικής” εκτός από τη μεγάλη ντίβα Μαρία Κάλλας (1957), εμφανίστηκε ο Leonard Bernstein (1959), ο ελληνικής καταγωγής κορυφαίος μαέστρος Herbert von Karajan (1962, 1963, 1965), ο Mstislav Rostropovich (1985), ο Isaac Stern (1967), ο Luciano Pavarotti (1991, 2004), ο Placido Domingo (2000), ο Frank Sinatra (1962), η Lisa Minnelli (1996), η Milva (1996), ο Elton John (2000), ο Jean Michel Jarre (2001), ο Philip Glass (2004), η Laurie Anderson (2022), η Patti Smith (2022) και ο Sting.

Επάνω αριστερά και δεξιόστροφα: Ο Rudolf Nureyev και η Margot Fonteyn. Η Martha Graham με το μπαλέτο της. Ο George Balanchine. Ο Alvin Ailey μαζί με το μπαλέτο του.

Ο χορός προστέθηκε στο πρόγραμμα του Φεστιβάλ από τη δεύτερη κιόλας χρονιά του και τα μεγαλύτερα μπαλέτα του κόσμου και οι κορυφαίοι χορευτές ριψοκινδύνευσαν τα πόδια τους στη μαρμάρινη σκηνή, όπως ο Rudolf Nureyev, η Margot Fonteyn, ο Mikhail Baryshnikov, ο George Balanchine, η Pina Bausch, ο Maurice Bejart, ο Alvin Ailey και η Martha Graham.

Τα κρεσέντο

Ο Δημήτρης Μητρόπουλος αντλεί έμπνευση από τον χώρο.

Mετά το 1958, ο Δημήτρης Μητρόπουλος δεν ξαναήλθε για συναυλία στην Ελλάδα. Πέθανε από καρδιακή προσβολή, με την μπαγκέτα στο χέρι, δύο χρόνια αργότερα, πάνω στο πόντιουμ της Σκάλας του Mιλάνου, στη διάρκεια πρόβας. Είχε εκφράσει την επιθυμία η σορός του να αποτεφρωθεί και η τέφρα του να μεταφερθεί στην Ελλάδα, όπως και έγινε. Την υποδοχή της τέφρας με τιμές στο αεροδρόμιο ακολούθησε μεταφορά της με πομπή στο Ηρώδειο για μια μικρή, συγκινητική τελετή και μετά στο Α΄ Νεκροταφείο, σε τάφο που παραχώρησε ο Δήμος Αθηναίων.

«Νέκυια», ιαπωνικό θέατρο Νο, σε σκηνοθεσία Μ. Μαρμαρινού, Επίδαυρος, 2015

Ο θάνατος πάνω στο πόντιουμ ίσως να είναι ο θάνατος που ένας μαέστρος ονειρεύεται για τον εαυτό του, αναμφίβολα όμως ένα τέτοιο γεγονός αποτέλεσε μια από τις πιο συγκλονιστικές στιγμές που μπορούσαν να διαδραματιστούν σ’ έναν συναυλιακό χώρο. Αυτό συνέβη στις 6 Αυγούστου 1971 στο Ηρώδειο, όταν ο διάσημος μαέστρος Fausto Cleva, λίγα λεπτά μετά την υπόκλιση που είχε κάνει μπροστά στους θεατές και μόλις είχε αρχίσει να διευθύνει την ορχήστρα στην εισαγωγή της όπερας του Gluck “Ορφέας και Ευρυδίκη”, έπαθε ανακοπή καρδιάς και σωριάστηκε νεκρός.

Ένα άλλο θλιβερό περιστατικό βίωσαν οι θεατές στο κατάμεστο Ηρώδειο στις 22 Αυγούστου 1976, περιμένοντας να υποδεχτούν τη διεθνούς φήμης πιανίστρια Gina Bahauer. Αντ’ αυτής όμως έφτασε η θλιβερή είδηση του απροσδόκητου θανάτου της την ίδια ημέρα, που σκόρπισε θλίψη και συγκίνηση.

Ο νέος προβληματισμός

Η βασίλισσα της Ισπανίας συγχαίρει την Ελληνίδα πιανίστρια Gina Bahauer.

Στο λεύκωμα για τα 50 χρόνια του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου, ο κορυφαίος μας θεατρικός κριτικός Κώστας Γεωργουσόπουλος έγραφε:

“Στα 50 χρόνια του Φεστιβάλ Αθηνών είδαμε κι ακούσαμε, άλλοτε πυκνά, άλλοτε αραιά, σημαντικά συγκροτήματα. Και στην πρώτη, ακόμη και στην επάρατο επταετία, και στην έσχατη περίοδο. Συχνά, πολύ σημαντικά. Αλλά έλειψε ο στοχασμός, η φιλοσοφία των πρώτων χρόνων, τα λίγα και εκλεκτά και όχι το λίγο απ’ όλα. Ένα φεστιβάλ, για να διατηρήσει το κύρος του, δεν πρέπει να υποκύπτει στη λογική του σούπερ μάρκετ ή στην τηλεοπτική Βαβέλ. Ένα φεστιβάλ δεν είναι θεσμός ποικιλιών. Ένα επίσημο φεστιβάλ, κρατικό, πρέπει να λειτουργεί με το κριτήριο “τι θέλω να προτείνω ως παιδευτικό αγαθό στον κόσμο” και όχι “τι θέλει ο κόσμος”. Όπως και να ’χουν όμως τα πράγματα, ένας συστηματικός θαμώνας των εκδηλώσεων του Φεστιβάλ Αθηνών υπήρξε τυχερός, αφού μπορούσε κάθε χρόνο να επιλέξει δύο, τρία και τέσσερα σημαντικά γεγονότα στη χώρα μας, σε έναν υπέροχο, σχεδόν μυθικό χώρο και με προσιτό τίμημα. Γιατί πρέπει αυτό να το εκθειάσουμε: Το εισιτήριο των εκδηλώσεων του Φεστιβάλ Αθηνών είναι το φθηνότερο όλων των ομολόγων φεστιβάλ του κόσμου”.

Oι Coldplay γύρισαν στο Ηρώδειο ένα music video.

Ο προβληματισμός που εκφράστηκε με τη σκηνοθεσία του Κουν το 1959 και οι αντιπαραθέσεις που επακολούθησαν, αφορούν πλέον πρόσωπα. Ποιος “κάνει” ή δεν “κάνει” για το Ηρώδειο. Μπορεί το πάθος και η απελπισία μιας ερωτευμένης γυναίκας να είναι κοινή τόσο στη Habanera με τη Μαρία Κάλλας, όσο και στο “12 κι ούτ’ ένα τηλεφώνημα” με την Άννα Βίσση, όμως τις παραστάσεις από το Ηρώδειο ακούν και οι Καρυάτιδες…

Photo credit: © Επετειακό Λεύκωμα «50 Χρόνια Φεστιβάλ Αθηνών»