Μόλις στα 26 της, η Jane Goodall παρατήρησε έναν χιμπατζή στο Εθνικό Πάρκο Gombe Stream στη Βόρεια Τανζανία να χρησιμοποιεί ένα κομμάτι άχυρο για να προσελκύσει τερμίτες από τη φωλιά τους. Όταν ενημέρωσε τον επικεφαλής της, τον παλαιοανθρωπολόγο Louis Seymour Bazett Leakey, εκείνος της απάντησε: «Τώρα πρέπει να ξαναορίσουμε τον όρο ‘εργαλείο’, να ξαναορίσουμε τον άνθρωπο ή να δεχτούμε ότι οι χιμπατζήδες είναι άνθρωποι».

Διαβάστε ακόμη: Carl Gustav Jung: Η αμφιλεγόμενη φιλία του με τον Freud και η συμμαχία με τους Ναζί

Η δρ Jane Goodall, η οποία απεβίωσε στις 2 Οκτωβρίου 2025 σε ηλικία 91 ετών, αφιέρωσε τη ζωή της στη μελέτη και την προστασία των χιμπατζήδων και  άλλων μεγάλων πρωτευόντων.

Με τις πρωτοποριακές μεθόδους παρατήρησής της, η Goodall ανακάλυψε ότι οι χιμπατζήδες χρησιμοποιούν εργαλεία, δημιουργούν σύνθετες κοινωνίες και μπορούν να είναι τόσο επιθετικοί ώστε να σκοτώνουν ακόμη και ο ένας τον άλλο. Αυτό υπέδειξε ότι οι χιμπατζήδες και οι άνθρωποι πιθανόν να έχουν κοινούς προγόνους και αποτέλεσε μια επαναστατική ανακάλυψη.

Διαβάστε ακόμη: Ο Υπέροχος Redford: Πώς ένα ροζ κοστούμι άλλαξε την ανδρική μόδα

Το έργο της προκάλεσε αίσθηση στους συναδέλφους της ερευνητές και το κοινό ανταποκρίθηκε με ενθουσιασμό στις αποκαλύψεις της. Η ιδέα ότι χιμπατζήδες και άνθρωποι συνδέονται, προκάλεσε συζητήσεις για το τι σημαίνει να είμαστε άνθρωποι, εμπνέοντας αναθεώρηση της στάσης μας απέναντι στα ζώα. Τα βιβλία της διαβάστηκαν τόσο ευρέως, που όταν ένα από τα χιμπατζάκια της, η Flo, πέθανε το 1972, η εφημερίδα The Sunday Times δημοσίευσε νεκρολογία.

Τα εργαλεία σημάδι πολιτισμού

Στη διάρκεια της ζωής της, η μελέτη της χρήσης εργαλείων από τα ζώα εξελίχθηκε από ένα απλό κομμάτι άχυρο σε ένα πλήθος λειτουργικών αντικειμένων, που χρησιμοποιούν μαϊμούδες, κοράκια, δελφίνια, φάλαινες και ακόμη και μέλισσες ή έντομα. Η χρήση εργαλείων δεν θεωρείται πλέον αποκλειστικό ανθρώπινο χαρακτηριστικό. Ούτε η πολιτισμική μετάδοση γνώσεων. Η Goodall και άλλοι ανθρωπολόγοι που εργάζονταν σε διάφορα δάση της Αφρικής ανακάλυψαν εκτεταμένη χρήση εργαλείων μεταξύ των χιμπατζήδων, με διαφορετικές παραδόσεις από ομάδα σε ομάδα και από περιοχή σε περιοχή.

Στους χιμπατζήδες του Gombe, παρατήρησαν τη χρήση ραβδιών, στελεχών και φύλλων για ψάρεμα τερμιτών, καθώς και φύλλων ως «πετσέτες» ή «εργαλεία για πόσιμο νερό». Στο Γκαμπόν, όμως, οι επιστήμονες παρατήρησαν χιμπατζήδες να χρησιμοποιούν ραβδιά για να πάρουν μέλι αντί για τερμίτες, ενώ τη δεκαετία του 1980 στη Γουινέα οι χιμπατζήδες χρησιμοποιούσαν πέτρινα σφυριά και αμόνια για να σπάσουν καρύδια.

Για δεκαετίες, οι πρωτευοντολόγοι υπέθεταν ότι οι ενήλικοι χιμπατζήδες δίδασκαν στις νεότερες γενιές πώς να χρησιμοποιούν ραβδιά και πέτρες με τρόπους που ταιριάζουν στο περιβάλλον τους. Ωστόσο, οι πρώτες αδιάψευστες αποδείξεις εμφανίστηκαν το 2016, όταν ερευνητές στην Κογκό παρατήρησαν και κατέγραψαν χιμπατζήδες να διδάσκουν τα μικρά τους πώς να χρησιμοποιούν εργαλεία για αναζήτηση τροφής.

Αυτή η ανακάλυψη συνέδεσε δύο από τις μεγαλύτερες συνεισφορές της Goodall: τη χρήση εργαλείων και τους ισχυρούς δεσμούς μητέρας-απογόνου. Τα ευρήματα υποδεικνύουν βαθιές εξελικτικές ρίζες της διδασκαλίας και της μάθησης στους πρωτεύοντες και δείχνουν ότι η πολιτισμική μετάδοση γνώσεων από γενιά σε γενιά δεν είναι αποκλειστικά ανθρώπινη.

Χιμπατζήδες και μόδα

Πρόσφατες παρατηρήσεις έδειξαν ότι κάποιες ομάδες χιμπατζήδων βάζουν χόρτα στα αυτιά ή στον πισινό τους, ακολουθώντας κάτι σαν κοινωνική μόδα. Αν λοιπόν η χρήση εργαλείων και η κουλτούρα δεν μας ξεχωρίζουν, τι μας κάνει μοναδικούς; Μετά τις ανακαλύψεις της Goodall, πολλοί επιστήμονες στράφηκαν στη γλώσσα ως το καθοριστικό χαρακτηριστικό της ανθρωπότητας.

Ωστόσο, και εκεί οι χιμπατζήδες συνεχίζουν να μας εκπλήσσουν. Διαθέτουν ένα πλούσιο σύστημα φωνητικής επικοινωνίας, και οι κραυγές, οι ήχοι, οι γκριμάτσες και οι χειρονομίες τους μοιάζουν με τη δική μας γλώσσα. Μπορούν ακόμη να διδαχθούν κάποιες ανθρώπινες λέξεις, γεγονός που υποδηλώνει βασικές νευρωνικές βάσεις για τον λόγο.

Στη Γουινέα-Μπισάου, οι χιμπατζήδες χρησιμοποιούν το δάσος σαν ντραμς, πετώντας πέτρες πάνω σε ξύλα για να δημιουργήσουν ρυθμικούς ήχους, πιθανώς ως μέσο επικοινωνίας μεγάλων αποστάσεων μέσω εργαλείων.

Το 2019, επιστήμονες στο Γκαμπόν παρατήρησαν μια χιμπατζίνα, τη Suzee, να τοποθετεί ένα μικρό έντομο πάνω σε πληγή του γιου της, συμπεριφορά που επαναλαμβανόταν συχνά στην κοινότητα. Ιστορικά αρχεία δείχνουν πολλαπλά περιστατικά χιμπατζήδων να φροντίζουν τις πληγές άλλων χρησιμοποιώντας έντομα, φύλλα ή μασημένα υλικά.

Αντίο Goodall

Η Goodall παρέμεινε ενεργή μέχρι τις τελευταίες ημέρες της ζωής της, συμμετέχοντας σε περιοδεία ομιλιών στις ΗΠΑ και ταξιδεύοντας σε όλο τον κόσμο για να μοιραστεί τη ζωή της και να προωθήσει την κατανόηση της φυσικής μας κληρονομιάς. Αναγνωρίστηκε με το Μετάλλιο της Ελευθερίας από τον πρώην Πρόεδρο των ΗΠΑ, Joe Biden, εκτός από τον τίτλο της Dame στο Ηνωμένο Βασίλειο και άλλες διεθνείς διακρίσεις.

Ο de Waal είχε πει σε συνέντευξή του το 2012: «Με τα χρόνια, τα όρια ανάμεσα σε ανθρώπους και πρωτεύοντα έχουν θολώσει υπό την επίδραση της εργασίας πεδίου, όπως αυτή της Jane Goodall, που αποκάλυψε δεξιότητες που δεν είχαμε υποψιαστεί στους χιμπατζήδες». Ένα από τα τελευταία βιβλία του είχε τίτλο: «Είμαστε αρκετά έξυπνοι για να καταλάβουμε πόσο έξυπνα είναι τα ζώα;». Η Jane Goodall μάλλον ήταν. Χάρη στις συνεισφορές της, η έρευνα για την ευφυΐα των ζώων δεν θα είναι ποτέ ξανά η ίδια.

Photo credit: Getty Images