Πόσες φορές έχετε βάλει να δείτε μια ταινία τρόμου, γνωρίζοντας ότι θα τρομάξετε, και παρ’ όλα αυτά δεν μπορείτε να αντισταθείτε; Παρότι ο φόβος δεν είναι ευχάριστο συναίσθημα, εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο αναζητούν συνειδητά αυτή την εμπειρία. Το φαινόμενο αυτό, που ονομάζεται «παράδοξο του τρόμου», έχει απασχολήσει ερευνητές, ψυχολόγους και νευροεπιστήμονες, οι οποίοι προσπαθούν να εξηγήσουν γιατί κάτι τόσο τρομακτικό μπορεί να είναι τελικά… θεραπευτικό.

Διαβάστε ακόμη: Σας αρέσει το άλμπουμ της Taylor Swift The life of a showgirl; Αυτό λέει κάτι πολύ σημαντικό για εσάς

Όταν ο φόβος γίνεται απόλαυση

Ο ερευνητής Coltan Scrivner, από το Recreational Fear Lab του Πανεπιστημίου του Aarhus στη Δανία, μελέτησε το πώς αντιδρούν οι άνθρωποι όταν εκτίθενται σε τρομακτικές εμπειρίες για διασκέδαση, από τις ταινίες τρόμου μέχρι τα «στοιχειωμένα σπίτια» και τα escape rooms. Όπως εξηγεί, ο φόβος αυτός δεν είναι πραγματικός, άρα δεν υπάρχει πραγματικός κίνδυνος. Ωστόσο, ο εγκέφαλος ενεργοποιεί τους ίδιους μηχανισμούς που θα ενεργοποιούσε σε μια απειλητική κατάσταση, μόνο που εδώ, ο «φόβος» τελειώνει με το πάτημα ενός κουμπιού.

Διαβάστε ακόμη: 6 επιστημονικά τεκμηριωμένοι τρόποι για να μειώσετε το άγχος σε 5 λεπτά

Για να δοκιμάσει την υπόθεσή του σε ρεαλιστικό περιβάλλον, ο Scrivner συνεργάστηκε με Δανούς ερευνητές και εξέτασαν τους επισκέπτες του Dystopia Haunted House, ενός διαδραστικού λαβυρίνθου τρόμου στο Vejle της Δανίας. Οι συμμετέχοντες χωρίστηκαν σε τρεις τύπους:

  • αυτούς που απολάμβαναν τον φόβο,
  • αυτούς που απλώς τον ανεχόταν,
  • και εκείνους που τον απέφευγαν.

Τα αποτελέσματα ήταν αποκαλυπτικά: τα ίδια μοτίβα συμπεριφοράς που είχαν καταγραφεί σε προηγούμενες έρευνες επαναλήφθηκαν και εδώ, σε διαφορετική γλώσσα, χώρα και πολιτισμό. «Αυτό επιβεβαιώνει ότι το πώς βιώνουμε τον φόβο είναι βαθιά ανθρώπινο και παγκόσμιο», σημειώνει ο Scrivner.

Οι φίλοι του τρόμου αντέχουν περισσότερο

Κατά τη διάρκεια της πανδημίας Covid-19, ο Scrivner παρατήρησε κάτι ακόμη πιο ενδιαφέρον: οι λάτρεις των ταινιών τρόμου εμφάνιζαν μεγαλύτερη ψυχική ανθεκτικότητα. Ήταν πιο πιθανό να δηλώνουν ότι «αντιμετωπίζουν τις ειδήσεις για την πανδημία ψύχραιμα» και ότι «πιστεύουν στην ικανότητά τους να ανταπεξέλθουν στις δυσκολίες».
Η εξήγηση ίσως κρύβεται στο γεγονός ότι, με τις ταινίες τρόμου, ο εγκέφαλος μαθαίνει να εξασκεί την αντίδρασή του στο στρες. Επειδή γνωρίζουμε ότι το τέρας δεν είναι αληθινό, μπορούμε να βιώσουμε την ένταση με ασφάλεια, μαθαίνοντας ταυτόχρονα να ρυθμίζουμε τα συναισθήματά μας. Έτσι, όταν προκύπτουν πραγματικές δυσκολίες, ο μηχανισμός διαχείρισης του φόβου έχει ήδη «εκπαιδευτεί».

Ο εγκέφαλος ως «μηχανή πρόβλεψης»

Την ψυχολογική αυτή διάσταση συμπληρώνει μια νευροεπιστημονική εξήγηση. Ο David J. Miller, νευροψυχολόγος, επισημαίνει ότι ο εγκέφαλός μας λειτουργεί σαν μια «μηχανή πρόβλεψης» (anticipatory engine). Δηλαδή, χτίζει συνεχώς προσομοιώσεις του κόσμου γύρω μας, προβλέποντας τι μπορεί να συμβεί και πώς πρέπει να αντιδράσουμε. Οι ιστορίες τρόμου παρέχουν ακριβώς τη σωστή δόση αβεβαιότητας ώστε να κρατούν αυτόν τον μηχανισμό σε εγρήγορση. Μέσα από την αγωνία, το ξάφνιασμα και την απειλή, ο εγκέφαλος «τεστάρει» και βελτιώνει τις προβλέψεις του για το μέλλον. Όσο περισσότερο εξασκείται κανείς σε αυτόν τον φόβο, τόσο πιο αποτελεσματικός γίνεται στη διαχείριση της αβεβαιότητας μακροπρόθεσμα.

Παίζοντας με τον φόβο

Όταν παρακολουθείτε μια ταινία τρόμου, «παίζετε» με το συναίσθημα του φόβου χωρίς να κινδυνεύετε πραγματικά. Το σώμα αντιδρά, οι παλμοί ανεβαίνουν, η αναπνοή επιταχύνεται, αλλά το μυαλό γνωρίζει ότι όλα αυτά είναι μια ελεγχόμενη εμπειρία. Και το σημαντικότερο: μπορείτε να τη σταματήσετε οποιαδήποτε στιγμή. Να κάνετε παύση, να φύγετε από το δωμάτιο, ή απλώς να κρυφτείτε πίσω από το μπολ με το ποπ κορν σας.
Αυτό το παιχνίδι μεταξύ ελέγχου και απειλής είναι που κάνει τον τρόμο τόσο ελκυστικό. Ο τρόμος είναι ένας ασφαλής τρόπος να δοκιμάζετε τα όρια της ψυχικής σας αντοχής, κάτι σαν «προπόνηση» για το μυαλό.

Η θεραπευτική πλευρά του τρόμου

Ο Scrivner πιστεύει ότι αυτή η ιδιότητα του τρόμου μπορεί να αξιοποιηθεί ακόμη και θεραπευτικά. Η ελεγχόμενη έκθεση σε φόβο, μέσω ενός βιβλίου ή μιας ταινίας, μπορεί να βοηθήσει ανθρώπους που δυσκολεύονται να διαχειριστούν το άγχος ή να αντιμετωπίσουν τραυματικές καταστάσεις. Μέσα από τέτοιες εμπειρίες, μαθαίνουμε να «μεταφράζουμε» τον φόβο σε κάτι πιο ήπιο, ακόμη και ευχάριστο.

Η διαδικασία αυτή μοιάζει με την ψυχολογική μέθοδο της γνωσιακής αναδόμησης, όπου ο θεραπευόμενος εκπαιδεύεται να αλλάζει την ερμηνεία που δίνει σε ένα απειλητικό ερέθισμα. Με άλλα λόγια, ο τρόμος γίνεται εργαλείο συναισθηματικής ρύθμισης: μας μαθαίνει να μην κατακλυζόμαστε από το άγχος, αλλά να τον διαχειριζόμαστε.

Ίσως, λοιπόν, την επόμενη φορά που θα νιώσετε την καρδιά σας να χτυπά δυνατά σε μια σκηνή τρόμου, να μην χρειάζεται να αποστρέψετε το βλέμμα. Μπορείτε να δείτε αυτή τη στιγμή ως μια μικρή άσκηση ψυχραιμίας, ένα τεστ αντοχής μέσα στην ασφάλεια του σπιτιού σας.

Πηγές
Coltan Scrivner, Recreational Fear Lab – Aarhus University / David J. Miller, neuroscientist / BBC Future

Video credit: IMDb – Creative: Ανδρέας Κωστόπουλος