Η πατρότητα στην Τέχνη

Ο Frans Hals, ο μεγάλος Ολλανδός μάστορας της φευγαλέας έκφρασης, ήταν ένας φανταστικός ζωγράφος παιδιών στις αρχές του 17ου αιώνα. Δουλεύοντας κατόπιν παραγγελίας για πελάτες, παρήγαγε οικογενειακά πορτρέτα με ζωηρά παιδιά – είχε μεγάλη αδυναμία στα αγέρωχα μωρά. Για την ελεύθερη αγορά ζωγράφιζε παιδιά στην πιο ιδιότροπη και άτακτη μορφή τους, συμπεριλαμβανομένων και των δικών του. Όμως το να ζωγραφίζει κάποιος το παιδί του δεν είναι το ίδιο με το να δημιουργεί τέχνη για την πατρότητα. Ένα παιδί είναι ένα θέμα από μόνο του. Ο Hals, προφανώς ένας στοργικός πατέρας, ήταν συχνά χρεωμένος (είχε τουλάχιστον 14 παιδιά για να θρέψει!). Τα πορτρέτα των παιδιών του έγιναν για να πουληθούν και όχι για να καταγράψουν τα συναισθήματά του προς αυτά και το αντίστροφο.

“Τα πρώτα βήματα”, Vincent Van Gaugh.

Ίσως τη μοναδική τρυφερή στιγμή πατέρα-κόρης να την κατέγραψε ο Vincent Van Gaugh δύο αιώνες μετά τον Frans Hals στο έργο του “Τα πρώτα βήματα”. Όμως αποδείχτηκε πως ήταν αντίγραφο από ένα ομότιτλο έργο του φίλου του Jean-Francois Millet, οπότε καλό είναι να αποδώσουμε σε εκείνον τα εύσημα, όπως και στον άγνωστο μπαμπά που ενθάρρυνε την κόρη του να σπεύσει προς την αγκαλιά του περπατώντας.

Ο πατέρας – αφέντης

Φταίνε οι τέχνες ή μήπως φταίνε οι ίδιοι οι πατεράδες που για αιώνες ολόκληρους καταγράφονταν απόμακροι; Φταίει η οικογένεια που θέλει να κρατάει αποστάσεις ανάμεσα στα μέλη της στην ταινία “Πολυτεχνίτης κι ερημοσπίτης” ή ο “καλλιτέχνης φωτογράφος” Θανάσης Βέγγος, που τους τοποθετεί έτσι “γιατί έτσι πρέπει”.

Η απάντηση δεν είναι εύκολη, αλλά τι σόι πατέρας ήταν αυτός που παρατούσε τη γυναίκα και τα παιδιά του για να συμμετάσχει σε μια πολύχρονη και με αβέβαιο μέλλον σταυροφορία για την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων; Ή ο Χριστόφορος Κολόμβος που παράτησε τον 13χρονο Ντιέγκο και τον 4χρονο Φερδινάνδο για να βρει πιο σύντομο δρόμο για τις Ινδίες; Είναι γεγονός πως για χιλιάδες χρόνια ακόμη και ο πλέον ταπεινός κοινωνικά άνδρας έδινε λογαριασμό για τις αποφάσεις του, όσον αφορούσε το σπιτικό του, μόνο στον εαυτό του – ήταν άρχοντας στο σπιτικό του.

Δεν υπάρχουν καταγραφές που να μαρτυρούν πως ο Κολόμβος προβληματίστηκε, όταν εγκατέλειψε την οικογένειά του με προορισμό το άγνωστό. Παρομοίως δεν υπάρχει καλλιτεχνικές καταγραφές που να δείχνουν τους δύο μικρούς του γιους στις αποβάθρες του Πάλος να τον παρακαλούν να μην επιβιβαστεί στη ναυαρχίδα του “Σάντα Μαρία”. Σίγουρα η Γιορτή του Πατέρα δεν είχε το παραμικρό νόημα εκείνες τις εποχές, αν και σύμφωνα με ιστορικές μελέτες τότε είχε αρχίσει να εορτάζεται η πατρότητα στην καθολική Ευρώπη. Το στήριγμα της οικογένειας ήταν αποκλειστικά η μητέρα και αυτό φρόντισε η τέχνη να το αποτυπώσει με ποικίλες τρυφερές αναφορές.

Από τον πατέρα στον μπαμπά

“Το προτρέτο του πατέρα μου”. Frida Kalho

Τον 20ο αιώνα φαίνεται πως η σχέση παιδιών – πατέρα άρχισε να περνάει σε διαφορετικό επίπεδο. Το 1921 ο Charlie Chaplin παρουσίασε την πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του The kid, όπου ο 7χρονος (και μικροκαμωμένος) μπόμπιρας Jackie Coogan αναγορεύει τον “Αλήτη” ως πατέρα του κι εκείνος το αποδέχεται. Η ταινία γνώρισε τεράστια επιτυχία και πάρα πολλοί έκλαψαν, όχι αποκλειστικά από τα γέλια.

Το 1951 η Frida Kalho παρουσίασε το “πορτρέτο του πατέρα μου”. Η προσωπογραφία του Wilhem Kalho δεν αποκαλύπτει ίχνη αμοιβαίας τρυφερότητας, τόσο από μεριάς της δημιουργού, όσο και στο ύφος του μοντέλου. Εν μέρει δικαιολογείται επειδή η Frida Kalho δεν υπήρξε μετρ στην αποτύπωσης της έκφρασης, όμως κάτω ακριβώς από το έργο η Frida φρόντισε να συμπληρώσει με λέξεις αυτό που η εικόνα δεν μπόρεσε να δείξει: “Ζωγράφισα τον πατέρα μου Wilhem Kalho, ουγγρo-γερμανικής καταγωγής, καλλιτέχνη φωτογράφο στο επάγγελμα, με χαρακτήρα γενναιόδωρο, έξυπνο και εκλεπτυσμένο, γενναίο επειδή υπέφερε για εξήντα χρόνια από επιληψία, αλλά ποτέ δεν σταμάτησε να εργάζεται και πολέμησε τον Χίτλερ, με λατρεία, η κόρη του Φρίντα Κάλο”.

Οι δυτικές κοινωνίες άρχισαν σταδιακά να αλλάζουν, οι ρόλοι των δύο φύλων να επανακαθορίζονται και ο θεσμός της οικογένειας να μπαίνει σε καινούριες βάσεις. Οι άνδρες αναγκάστηκαν να αποδεχτούν τις ευθύνες που συνεπάγεται μια οικογένεια. Ο νέος, σωστός μπαμπάς, αναδύθηκε από τις στάχτες της παλιάς μάνας. Όμως οι τέχνες, ειδικότερα ο κινηματογράφος, διατηρούν τις επιφυλάξεις τους. Ο τρυφερός πατέρας που παρουσιάζει, που προσπαθεί άτσαλα ώστε να μη λείψει το μαγειρεμένο φαγητό ή τα καθαρά ρούχα από τα παιδιά του, που κάνει επώδυνους προσωπικούς συμβιβασμούς ή υπονομεύει την καριέρα του, δεν έχει τη μητέρα τους στο πλευρό του…

Να ‘ναι επειδή η καταγραφή μια κοινότοπης ζωής, σπάνια ενδιαφέρει την τέχνη ή επειδή ο καινούριος πατέρας που παρουσιάζει αναλαμβάνει τις ευθύνες που του αναλογούν, μόνο όταν δεν υπάρχει μητέρα για να της τις φορτώσει.