Σε μια εποχή όπου η λέξη «τοξικό» έχει γίνει σχεδόν συνώνυμο του επικίνδυνου και του απαγορευμένου, δεν είναι παράξενο που όλο και περισσότεροι άνθρωποι απορούν αν πρέπει να αποφεύγουν τροφές όπως τα όσπρια, οι ξηροί καρποί ή τα πράσινα φυλλώδη λαχανικά, επειδή «περιέχουν φυτικές τοξίνες». Ο φόβος αυτός καλλιεργείται από αποσπασματικές πληροφορίες, συχνά μέσα από τα social media, που παρουσιάζουν φυσικά συστατικά των τροφών ως εν δυνάμει επικίνδυνες ουσίες, απομονώνοντάς τα από το διατροφικό τους πλαίσιο.

Διαβάστε ακόμη: 10 αντιγηραντικές τροφές που λειτουργούν σαν φυσικό botox

Η αλήθεια, όμως, είναι πολύ πιο σύνθετη και πιο ενδιαφέρουσα. Ναι, τα φυτά περιέχουν ουσίες που μπορούν να χαρακτηριστούν τοξικές. Όχι όμως για να μας βλάψουν, αλλά για να επιβιώσουν. Και κάπως έτσι, σε μια λεπτή ισορροπία που διαμορφώθηκε εδώ και εκατομμύρια χρόνια συμβίωσης με τη φύση, αυτές οι φυτικές άμυνες όχι μόνο δεν μας έβλαψαν, αλλά ενίσχυσαν την επιβίωση και την υγεία μας.

Διαβάστε ακόμη: Αποτοξίνωση τώρα! 3ήμερο πρόγραμμα pro-detox με ελληνικές τροφές

Τι είναι οι φυτικές τοξίνες;

Τα φυτά δεν έχουν πόδια να τρέξουν, ούτε δόντια να αμυνθούν. Ο μοναδικός τους τρόπος για να προστατευτούν είναι οι χημικές άμυνες, οι λεγόμενες «φυτικές τοξίνες». Οι φυτικές τοξίνες είναι φυσικές χημικές ενώσεις που παράγονται από τα φυτά ως μηχανισμός άμυνας. Επειδή τα φυτά δεν μπορούν να μετακινηθούν ή να αμυνθούν με άλλο τρόπο απέναντι σε έντομα, μικροοργανισμούς ή ζώα που τα απειλούν, ανέπτυξαν ουσίες που δρουν αποτρεπτικά ή τοξικά για τους θηρευτές τους. Ανάμεσα στις πιο γνωστές φυτικές τοξίνες περιλαμβάνονται:

  • Λεκτίνες (σε όσπρια και δημητριακά)
  • Οξαλικά (σε σπανάκι, παντζάρια, ραβέντι)
  • Γλυκοαλκαλοειδή (σε πατάτες και ντομάτες)
  • Τανίνες (σε τσάι, κρασί, όσπρια)
  • Σαπωνίνες (σε όσπρια, κινόα)
  • Φυτικά οξέα (ή φυτικά αντιθρεπτικά, όπως το φυτικό οξύ σε ξηρούς καρπούς και σπόρους)

Αν και κάποιες από αυτές τις ενώσεις μπορεί να έχουν αρνητική επίδραση όταν καταναλώνονται σε μεγάλες ποσότητες ή χωρίς σωστή επεξεργασία (π.χ. μουλιάσμα, βράσιμο), σε φυσιολογικά επίπεδα μέσα σε μια ισορροπημένη διατροφή φαίνεται πως λειτουργούν ευεργετικά, ενισχύοντας το ανοσοποιητικό και τις αντιοξειδωτικές άμυνες του οργανισμού. Αυτό το φαινόμενο ονομάζεται hormesis: μικρές δόσεις «στρεσογόνων» ουσιών μπορούν να ενεργοποιήσουν προστατευτικούς μηχανισμούς στο σώμα και να προάγουν την υγεία και τη μακροζωία.

Ανάλογα με τη δοσολογία, μπορούν να επηρεάσουν την πέψη, την απορρόφηση μετάλλων ή ακόμα και τη δραστηριότητα ενζύμων.

Ωστόσο, αυτές οι ουσίες δεν είναι εχθροί μας, τουλάχιστον όχι στις ποσότητες και τη μορφή που τις συναντάμε σε μια φυσική, μη επεξεργασμένη διατροφή. Αντιθέτως, μπορούν να λειτουργήσουν σαν «ήπιες προκλήσεις» που ενεργοποιούν τους εσωτερικούς μηχανισμούς άμυνας και αποκατάστασης του οργανισμού.

Hormesis: Ό,τι δεν μας σκοτώνει…

Ο όρος hormesis περιγράφει ένα φαινόμενο όπου μικρές δόσεις από ένα στρεσογόνο ερέθισμα, όπως μια φυτική τοξίνη, διεγείρουν θετικές βιολογικές αποκρίσεις. Το σώμα, αντιλαμβανόμενο την παρουσία αυτών των ενώσεων, ενεργοποιεί προστατευτικές λειτουργίες: αυξάνει την παραγωγή ενζύμων αποτοξίνωσης, όπως η καταλάση και η γλουταθειόνη, ενισχύει τη λειτουργία των μιτοχονδρίων και ενεργοποιεί γονίδια που σχετίζονται με την επιδιόρθωση του DNA και την αντιοξειδωτική άμυνα.

Είναι, με λίγα λόγια, σαν να γυμνάζουμε το σώμα μας σε κυτταρικό επίπεδο. Όπως η άσκηση καταπονεί το σώμα αλλά το κάνει δυνατότερο, έτσι και οι φυτικές τοξίνες μάς προσφέρουν μια μικρή «πρόκληση» που ενισχύει τη βιολογική μας ανθεκτικότητα.

Η παγίδα της αποστειρωμένης διατροφής

Η τάση να αποφεύγουμε τα πάντα που ακούγονται «ύποπτα» – ειδικά όταν συνδυάζεται με φόβο και παραπληροφόρηση – μπορεί να οδηγήσει σε φτωχές διατροφικές επιλογές. Μια δίαιτα που αποκλείει τα όσπρια, τους ξηρούς καρπούς ή τα πράσινα φυλλώδη λαχανικά, λόγω φόβου για τις «τοξίνες», χάνει πολύτιμες πηγές φυτικών ινών, πρωτεϊνών, μετάλλων και αντιοξειδωτικών.

Το ανθρώπινο σώμα δεν είναι εύθραυστο. Είναι ένας εξαιρετικά εξελιγμένος οργανισμός που έχει προσαρμοστεί να διαχειρίζεται τις προκλήσεις της φύσης – και να γίνεται καλύτερο χάρη σε αυτές. Η υπεραπλουστευμένη δαιμονοποίηση φυσικών συστατικών βασισμένη σε μεμονωμένες εργαστηριακές μελέτες αγνοεί το βασικότερο στοιχείο της επιστήμης της διατροφής: το σύνολο μετράει περισσότερο από το μεμονωμένο.

Η δύναμη της ποικιλίας και του μέτρου

Ο τρόπος για να αξιοποιήσουμε τη δύναμη των φυτικών τοξινών δεν είναι να τις αποφεύγουμε, αλλά να τις εντάσσουμε με μέτρο και ποικιλία στο πιάτο μας. Το μαγείρεμα, το μούλιασμα, η ζύμωση – όλες παραδοσιακές πρακτικές – μειώνουν την περιεκτικότητα αυτών των ουσιών χωρίς να εξαλείφουν τα οφέλη τους. Είναι οι ίδιες πρακτικές που ακολουθούσαν οι πρόγονοί μας και που σήμερα η επιστήμη επανεκτιμά.

Το πρόβλημα δεν είναι τα φυτά αλλά η παραπληροφόρηση

Οι φυτικές τοξίνες δεν είναι δηλητήρια, είναι βιολογικά σήματα που ενεργοποιούν την ευφυΐα του σώματός μας. Δεν είναι απειλές, αλλά «εκπαιδευτικά ερεθίσματα» που χτίζουν ανθεκτικότητα. Αντί να τις φοβόμαστε, ας τις κατανοήσουμε. Και αντί να ακολουθούμε κάθε νέο trend διατροφής που υπόσχεται ασφάλεια μέσα από αποκλεισμούς, ας εμπιστευτούμε τη σοφία της φύσης και του σώματός μας.

Photo credit: Istock